Głos z komitetów naukowych PAN w związku z wywiadem Ministra Macieja Gduli opublikowanym w Gazecie Wyborczej w dniu 18 sierpnia 2024.

Lektura wywiadu z panem Ministrem Gdulą (GW z 18.08.2024 r.), pod niepokojącym tytułem: PAN zamilkła w kwestiach publicznych, wywołała mnie do tablicy, tak to odbieram i reaguję. Pan Minister ma oczywiście prawo do przedstawiania swoich poglądów i odpowiedniego doboru argumentacji, ale powinny one być prawdziwe, oparte o badania czy najzwyczajniej o fakty. Z racji funkcji przewodniczącego Komitetu Nauk Prawnych PAN, chciałbym odnieść się do działań komitetów, a per se Polskiej Akademii Nauk, związanych z życiem publicznym, tak nisko ocenianej przez pana Ministra w wywiadzie.

Z wywiadu dowiadujemy się m.in., że
– Akademia wymaga większej spójności. Bo dziś funkcjonują właściwie dwie akademie: akademia korporantów i akademia instytutów naukowych. Z jednej strony mamy, więc korporację, czyli grupę trzystu pięćdziesięciu bardzo zasłużonych uczonych, często powołanych lata temu. To elita naukowa, która w założeniu miała kierować instytutami PAN, ale też doradzać rządowi i wyznaczać kierunki rozwoju dla całej nauki w Polsce. W obu tych funkcjach korporacja jest nieskuteczna.

W projekcie reformy PAN, która przybiera postać nowej ustawy o PAN, proponowanej przez MNiSW, przemycane są zaskakujące rozwiązania. O ile kwestia potrzeby reformy PAN jest dla środowiska akademickiego jasna i panuje co do tego zgoda, to jednak nie tak i nie w ten sposób powinna być ona prowadzona. Sytuacja przypomina czasy Ministra Czarnka, niestety. Jednym z pomysłów Ministerstwa jest likwidacja komitetów jakie znamy dotąd, poprzez skrócenie kadencji (radykalne, bo dopiero się rozpoczęła), a więc de facto jest to propozycja likwidacji jednego z filarów Akademii.

Pan Minister czyni niewidzialnym tu III filar Polskiej Akademii Nauk, tj. komitety naukowe PAN, kadencyjnie reprezentujące poszczególne dyscypliny nauk. Jest to znamienne, wobec praktycznej ich likwidacji w świetle proponowanej ustawy o PAN.

Tymczasem Komitety naukowe PAN są przecież reprezentacją środowiska naukowe, członkinie i członkowie komitetów są wybierani na 4-letnie kadencje w wyborach dokonywanych przez i wśród naukowców reprezentujących poszczególne dyscypliny naukowe. Tak więc dla prawników jest to Komitet Nauk Prawnych PAN (KNP PAN), któremu mam zaszczyt przewodniczyć kolejną już kadencję.

W komitetach wykonujemy naszą pracę społecznie, przede wszystkim mając za zadanie dokonywanie oceny rozwoju nauki w danej dyscyplinie, prowadzenie debaty na temat jej rozwoju, wspieranie aktywności naukowej, promocję znaczących osiągnięć naukowych, wspieranie czasopism i działalności upowszechniającej naukę, integrowanie środowisk i ośrodków badawczych, zabieranie głosu w wypadku proponowanych zmian w organizacji polskiej nauki, a także zajmowanie stanowiska wobec istotnych spraw społecznych. Tak też działamy i działaliśmy. Zobrazuję to w dalszej części pracami KNP PAN w poprzedniej kadencji (2019-2023).

O sile mandatu i znaczeniu komitetów decyduje właśnie ów mandat wyborczy

A w ostatnich wyborach do komitetów PAN, tj. jesienią 2023 roku, wzięła udział rekordowa liczba polskich akademików. Można to interpretować jako wyraz woli zaangażowania się środowiska w kształtowanie swojego przedstawicielstwa w PAN po latach procesów osuwania się w Polsce demokracji. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza komitetów, z natury rzeczy, bezpośrednio zaangażowanych z racji reprezentowanej dyscypliny w sprawy publiczne, jednym z nich jest KNP PAN.

Komitety rozpoczęły w 2024 roku pracę w nowej kadencji i zaplanowały już swoje parce. W KNP PAN powołane zostały specjalne zespoły ds punktacji czasopism naukowych oraz ds. ustrojowych. Realizowane są różne inicjatywy, a wiele z nich to kontynuacja tych zainicjowanych w poprzedniej kadencji. Nie znam powodów pominięcia roli komitetów w wypowiedziach pana Ministra. Przecież jest świadom ich istnienia, roli, realizowanych zadań, aktywności.

Pan Minister stwierdza dodatkowo w wywiadzie, że:
– Zanim przystąpiliśmy do prac legislacyjnych, przeglądałem dokonania Akademii z ubiegłych lat – jeśli chodzi o wydawanie opinii, budowanie zaplecza eksperckiego rządu czy szerzej: zabieranie głosu w ważnych publicznych sprawach. Tego jest niezwykle mało. Zresztą niech każda czytelniczka i czytelnik przypomną sobie, kiedy ostatnio zadumali się nad głosem PAN w kwestiach publicznych. Akademicy, którzy mówią o wielkiej roli korporacji, powinni przede wszystkim uderzyć się we własne piersi.

Zwłaszcza z tą opinią pana Ministra nie zgadzam się.

Jestem zaskoczony – wydaje się, że kwerenda pana Ministra nad dokumentacją działań PAN była częściowa, wybiórcza. Pan Minister podkreśla jednak z uporem bierność Akademii w reagowaniu na sprawy publiczne. Ale jak to?

Przecież komitety, ale także korporacyjny PAN, aktywnie uczestniczyły w licznych sprawach dot. reprezentowanej przez siebie dyscypliny. Został po tym trwały ślad, wystarczy wpisać w dowolną wyszukiwarkę np KNP PAN lub odwiedzić jego stronę internetową. Apele, uchwały, rekomendacje, głównie kierowane do władz były rozpowszechniane, publikowane w najważniejszych mediach w kraju, wymieniane I omawiane tak w telewizji i radio, jak i w najpopularniejszych w mediach online.
Ślady tego są liczne, wystarczy chwila uwagi i czasu.

W Ministerstwie muszą być dokumenty pokazujące naszą aktywność

Na koniec chciałem przypomnieć, że właśnie pan Minister Gdula uczestniczył na moje zaproszenie w kwietniowym posiedzeniu KNP, a dotyczącym problemów organizacji Szkół Doktorskich.

Ministerstwo otrzymywało i otrzymuje pisma z KNP w różnych sprawach życia publicznego. Po wyborach z 2023 wysyłaliśmy pisma oraz rekomendacje m.in w sprawie punktacji czasopism – jednak to Ministerstwo pozostawało na nie głuche, nie odpowiadając w żaden sposób na propozycje współpracy z naszej strony, w tym propozycji konkretnej pomocy eksperckiej w tych sprawach! Czyli kto tu powinien uderzać się w pierś, nawiązując do słów pana Ministra?

Jako przewodniczący KNP PAN od 2019 roku mam wiedzę o tym, co się działo i mam zupełnie inny obraz spraw. Oczywiście przedstawię tu wgląd do działań własnego komitetu. Opinie pana Ministra krzywdzą jednak nie tylko członków Komitetu Nauk Prawnych PAN. Komitety, choć w różnej intensywności i zakresie, często działają we współpracy z innymi komitetami i władzami PAN.

PAN działała i działa!

Chciałbym zapytać też Pana Ministra – o to, jak konkretnie wyobraża sobie działania PAN, jako całości, czy też jej poszczególnych filarów w tamtych burzliwych czasach? Co konkretnie miała zrobić Akademia, w jaki sposób? Z niskiej oceny prac eksperckich wnoszę, że pan minister oczekiwał, że PAN stworzy zaplecze eksperckie władzy? Tj. tej poprzedniej, ale i aktualnej, i kolejnej… Ale czy to oczekiwanie pana Ministra jest aktualne nawet, jeżeli ta władza łamie praworządność? A może w tym coraz bardziej upolitycznionym świecie jednak PAN powinna pozostać apolityczna? Wówczas i teraz. Właśnie to Akademię chroniło przed wchłonięciem przez PiS, ale ma też uchronić i przed zakusami władzy kolejnej. Przecież to takie krótkowzroczne ….

Panie Ministrze – nie milczeliśmy, działaliśmy! W ostatniej kadencji (2019-2023) Komitet Nauk Prawnych PAN włączał się, w zasadzie permanentnie, w sprawy publiczne kraju.

Trzeba mieć na uwadze, że komitety stanowiąc przedstawicielstwo dyscyplin naukowych są kadencyjne, członkowie pochodzą z wyborów, a są to naukowcy danej dyscypliny reprezentujący szkoły wyższe, placówki naukowe PAN, itp. Kompetencje komitetów naukowych są ograniczone, mają oddziaływać na rozwój dyscypliny naukowej, którą się zajmują oraz integrowanie ośrodków i środowisk naukowych. W efekcie mogą i powinny być komentatorami wydarzeń naukowych, a w wyjątkowych sytuacjach – spraw publicznych. I tak się działo.
Powstawały różnego rodzaju uchwały, stanowiska, protesty czy apele do władz, a związane z demontażem demokratycznego państwa prawa.

Kadencja komitetów rozpoczęła się w trudnym okresie związanym z wybuchem pandemii COVID-19. Komitet Nauk Prawnych przyjął m.in. uchwałę nr 1/2020 z 6 kwietnia 2020 r. dot. środków przyjętych celem walki z pandemią COVID-19. Zwróciliśmy w niej przede wszystkim uwagę na to, że „szerząca się pandemia niweczy możliwość realizacji kalendarza wyborczego”, a wprowadzane „sukcesywnie i chaotycznie zmiany w samym prawie wyborczym” nie licowały z powagą sytuacji i powagą „kluczowej dla demokracji instytucji wyborów”.

W zakresie spraw społecznych, którymi zajmował się Komitet, było przyjęcie ważnej uchwały nr 6/2020 z 30 czerwca 2020 r. dotyczącej przeciwdziałania mowie nienawiści wobec osób nieheteroseksualnych oraz etyce pracowników naukowych. Kolejno przyjmowane dokumenty związane były z krytyką działań władz ingerującymi w Polską naukę. W uchwałach krytykowaliśmy Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za naganne praktyki przy sporządzaniu wykazu wydawnictw naukowych, wielokrotnie prace ministerialne i rządowe nad wykazem czasopism naukowych, a wraz z listą poparcia 21 Komitetów Naukowych Wydziału I PAN, przedstawiliśmy uwagi ogólne i szczegółowe do rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki w sprawie programu „Rozwój czasopism naukowych”.

Nasz Komitet angażował w trakcie swojej kadencji również inne Komitety Naukowe i Problemowe działające przy PAN. Wyrazem tego była wspólna uchwała Komitetów Naukowych i Problemowych Wydziału I PAN w sprawie projektu ustawy o Narodowym Programie Kopernikańskim, w której zwrócono uwagę na zagrożenie jakie dla niezależności polskiej nauki i dalszego istnienia Polskiej Akademii Nauk stwarzała zapowiedź powołania NPK.

Z racji profilu naukowego Komitetu, spoczywała na nas szczególna odpowiedzialność; sądzę, że temu podołaliśmy. Podnosiliśmy krytykę, prezentowaną w licznych medialnych przekazach, m.in., w związku z antyeuropejskimi rozstrzygnięciami Trybunału Konstytucyjnego, przyjęliśmy apel wzywający rząd do podjęcia rzeczywistych działań zmierzających do zakończenia kryzysu praworządności w Polsce i do naprawy naruszeń prawa, krytykowaliśmy wprowadzenie do polskiego porządku prawnego ustawy o Państwowej Komisji ds. badania wpływów rosyjskich na bezpieczeństwo wew. RP w latach 2007-2022. Komitet zajmował stanowisko w sprawach ważnych społecznie. Prócz uchwały dot. ochrony osób LGBT, przyjęliśmy m.in. uchwałę o sytuacji na pograniczu polsko-białoruskim.

Panie Ministrze!
Głos komitetów, tu zobrazowany działaniami KNP PAN, to głos Polskiej Akademii Nauk, jesteśmy jej filarem, zapomniał Pan o nas?

Szerszy wykaz aktywności KNP w kadencji 2019-2023

Kadencja komitetów rozpoczęła się w trudnym okresie związanym z wybuchem pandemii COVID-19. W związku z działaniami władz, Komitet Nauk Prawnych przyjął m.in. uchwałę nr 1/2020 z 06 kwietnia 2020 r. dot. środków przyjętych celem walki z pandemią COVID-19. Zwróciliśmy w niej przede wszystkim uwagę na to, że „szerząca się pandemia niweczy możliwość realizacji kalendarza wyborczego”, a wprowadzane „sukcesywnie i chaotycznie zmiany w samym prawie wyborczym” nie licowały z powagą sytuacji i powagą „kluczowej dla demokracji instytucji wyborów”.

W zakresie spraw społecznych, którymi zajmował się nasz Komitet, to przyjął on ważną uchwałę nr 6/2020 z 30 czerwca 2020 r. dotyczącą przeciwdziałania mowie nienawiści wobec osób nieheteroseksualnych oraz etyce pracowników naukowych. Była to uchwała, w której wezwaliśmy władze RP oraz społeczność akademicką we wszystkich ośrodkach naukowych w Polsce do „wyczulenia na przejawy mowy nienawiści wobec osób LGBT i czynnego przeciwdziałania im.” Jednocześnie zwróciliśmy uwagę, że „przestrzeń publiczna w Polsce powinna być wolna od dehumanizacji i wykluczania”.
Kolejno przyjmowane dokumenty stanowiły niejako „sagę” związaną z działaniami władz ingerującymi w Polską naukę. Wyrazem były m.in.:

1. Uchwała nr 9/2020 Komitetu Nauk Prawnych PAN z 15 października 2020 r. (dot. nagannych praktyk przy sporządzaniu wykazu wydawnictw naukowych), krytykowano w niej m.in. to, że komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego został wydany bez konsultacji ze światem nauki, który ma najlepszy wgląd w ocenę jakości wydawnictw naukowych, i to, że umieszczono w wykazie wydawnictwa nieliczące się w świecie nauki.

2. Uchwała nr 10/2020 Komitetu Nauk Prawnych PAN z 17 listopada 2020 r. (dot. prac MEiN nad wykazem czasopism naukowych), w którym poddaliśmy w wątpliwość to, że sposób prowadzenia przez Ministra prac nad wykazem jest nietransparentny i bez konsultacji z właściwymi komitetami naukowymi. Przypomnieliśmy Ministrowi, że ocena wydawnictw naukowych należy do ustawowych kompetencji komitetów naukowych PAN.

3. Opinia Komitetu Nauk Prawnych PAN w sprawie projektu rozporządzenia „Rozwój czasopism naukowych” z 11.01.2021 r. wraz z listą poparcia 21 Komitetów Naukowych Wydziału I PAN, w której przedstawiono uwagi ogólne i szczegółowe do rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki w sprawie programu „Rozwój czasopism naukowych”.

4. Uchwała nr 01/2021 Komitetu Nauk Prawnych PAN z 15 lutego 2021 (dot. wykazu i punktacji czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych) – zaprotestowaliśmy przeciwko sposobowi opracowania wykazu i jego zawartości.

5. Uchwała nr 03/2021 Komitetu Nauk Prawnych PAN z 22 września 2021 (dot. zamiaru opracowania nowego wykazu czasopism naukowych), w której zwróciliśmy uwagę m.in. na trudności w tworzeniu wykazu prawniczych czasopism naukowych, zarówno polskich, jak i zagranicznych. Przypomniano, że naruszenie prawa w procesie opracowania wykazu będzie miało negatywny wpływ na jakość i wiarygodność procesu ewaluacji.

6. Stanowisko Prezydium KNP PAN z dnia 11.12.2021 r. w sprawie zmian w wykazie czasopism naukowych

Oraz ostatnie dokumenty tj.:

7. Stanowisko nr 02/2023 Prezydium KNP PAN z 17.02.2023 r. w sprawie projektu rozp. Ministra Edukacji i Nauki zmieniającego rozporządzenie w sprawie współczynników kosztochłonności.

8. Uchwała nr 04/2023 KNP PAN z 19 listopada 2023 roku w sprawie rekomendowanych zmian w procedurze ustalania urzędowego wykazu czasopism naukowych

Nasza praca nie dotyczyła oczywiście jedynie krytykowania władzy. Jednocześnie staraliśmy się wypracowywać dokumenty, które stały się powszechnie uznane w środowisku naukowym jak np.

9. Rekomendacja KNP PAN w sprawie ujawniania konfliktu interesów w prawniczych publikacjach naukowych z 3 lutego 2021 r.
Rekomendacja ta została rozpropagowana w licznych czasopismach naukowych i stała się przyczynkiem do dyskusji m.in. na temat tego, jak role pełnione przez autorów lub autorki tekstów poza akademią mogą wpływać na ich obiektywizm podczas prowadzenia badań lub reprezentacji ich wyników lub mogą być tak postrzegane przez osoby trzecie.

Nasz Komitet angażował w trakcie swojej kadencji również inne Komitety Naukowe i Problemowe działające przy PAN. Wyrazem tego były m.in.

10. Wspólna uchwała Komitetów Naukowych i Problemowych Wydziału I PAN w sprawie projektu ustawy o Narodowym Programie Kopernikańskim (NPK), w której zwrócono uwagę na zagrożenie, jakie dla niezależności polskiej nauki i dalszego istnienia Polskiej Akademii Nauk stwarzała zapowiedź powołania NPK.

Jednocześnie nasz Komitet, również poprzez działania Prezydium, wyrażał poparcie dla uchwał przyjmowanych przez inne Komitety działające przy Akademii jak np.

11. Stanowisko nr 01/2022 Prezydium KNP PAN z dnia 25.02.2022 r. w sprawie uchwały Komitetu Nauk Historycznych PAN nr 3/2022, w której podzielono obawy i poparto stanowisko Komitetu Nauk Historycznych dotyczące przekazania władzom Węgier kodeksu „Epistola de laudibus augustae bibliothecae atque libri quatuor versibus scripti eodem argumento ad serenissimum Mathiam Corvinum Panoniae regem” należącego do zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu”.

12. Stanowisko nr 02/2022 Prezydium KNP PAN z 25.02.2022 w sprawie Uchwały Komitetu Socjologii PAN z 22.02.2022 w sprawie zmiany zasad funkcjonowania oświaty publicznej prowadzonej w językach mniejszości w Polsce, w którym wyrażono solidarność z przyjętym stanowiskiem dot. zmiany zasad funkcjonowania oświaty publicznej prowadzonej w językach mniejszości w Polsce.

13. Uchwała nr 01/2023 KNP PAN z 10.05.2023 w sprawie poparcia Uchwały Komitetu Socjologii PAN z 29.04.2023, w której solidaryzowaliśmy się z tym Komitetem krytykującym działania rządu w spr. projektu ustawy o państwowej komisji ds. badania wpływów rosyjskich na sprawy wewnętrzne RP w latach 2007-2022; zmianami w ordynacji wyborczej czy zapowiedziami Ministra Edukacji i Nauki o ograniczeniu finansowania Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Wreszcie zostały oczywiście przyjęte stosowne Uchwały dotyczące rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego. Przyjęte zostały między innymi:

14. Uchwała nr 04/2021 KNP PAN z 12 października 2021 r. w związku z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego z 7 października 2021 r., w którym zwróciliśmy uwagę na to, że wydane przez TK rozstrzygnięcie w prawie K 3/21 z 7.10.2021 r. było między innymi dotknięte wadliwością wynikającą z nienależytej obsady składu, że miało na celu legalizację niekonstytucyjnych, niezgodnych z prawem UE czy EKPC zmian w wymiarze sprawiedliwości po 2015 r. oraz wywieranie nacisku na sędziów polskich, aby pomijali wiążące ich wyroki TSUE.

15. Uchwała nr 02/2022 KNP PAN z dnia 26 marca 2022 roku w sprawie poparcia stanowiska Dziekanów i oświadczenia Sędziów TK w stanie spoczynku dotyczących wyroku TK w sprawie K 7/21.

Prócz powyższego staraliśmy się również apelować do stosownych władz RP o zakończenie kryzysu praworządności w Polsce poprzez m.in.:

16. Uchwałę nr 01/2022 KNP PAN z 15.03.2022 roku wzywającą do podjęcia rzeczywistych działań zmierzających do zakończenia kryzysu praworządności w Polsce i do naprawy naruszeń prawa, których źródłem jest niestety cały czas: naruszająca Konstytucję RP zmiana statusu KRS, ukształtowanie postępowania dyscyplinarnego wobec sędziów w sposób czyniący z tego postępowania instrument politycznego nacisku i szykan, wprowadzenie zmian w Sądzie Najwyższym podważających jego niezależność. W uchwale tej wskazywaliśmy również konkretne sposoby naprawienia tej sytuacji poprzez:

• przywrócenie niezależności KRS przez zagwarantowanie sędziom wpływu na wybór jej składu i sposobu wykonywania konstytucyjnych i ustawowych kompetencji Rady,
• rozwiązanie problemu braku niezawisłości i bezstronności sędziów powołanych przy udziale nie mającej przymiotu niezależności KRS,
• całkowitą zmianę podstaw i zasad postępowania dyscyplinarnego oraz
• usunięcie naruszeń prawa dokonanych w tym postępowaniu względem sędziów występujących w obronie praworządności,
• likwidację Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego oraz
• usunięcie z Sądu Najwyższego osób powołanych z naruszeniem gwarancji niezawisłości przy udziale obecnej KRS.

17. Uchwałę nr 02/2023 KNP PAN z 01.06.2023 r. w sprawie wprowadzenia do polskiego porządku prawnego ustawy o Państwowej Komisji ds. badania wpływów rosyjskich na bezpieczeństwo wew. RP w latach 2007-2022

Komitet starał się również zajmować stanowisko w sprawach ważnych społecznie. Prócz wymienionej już uchwały dot. ochrony osób LGBT, przyjęliśmy m.in.

18. Uchwałę nr 04/2022 KNP PAN z 26 maja 2022 dot. sytuacji na pograniczu polsko-białoruskim, w której apelowaliśmy np. o natychmiastowe zaprzestanie nagannych praktyk i o niezwłoczne przywrócenie na pograniczu polsko-białoruskim stanu zgodnego z prawem, w tym przede wszystkim o: doprowadzenie do przyjmowania przez Straż Graniczną wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej, zaprzestanie zakazanych przez prawo międzynarodowe zbiorowych wydaleń osób z terytorium Polski do Białorusi, czy o zaprzestanie nękania przez funkcjonariuszy publicznych osób ratujących życie migrantów i migrantek przymusowych.

19. Stanowisko nr 03/2022 Prezydium KNP PAN z dnia 25.02.2022 r. w sprawie potępienia agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę.

Robert Grzeszczak

Prof. dr hab. Rober Grzeszczak: 
Kierownik Centrum Badań Ustroju Unii Europejskiej Wydział Prawa i Administracji UW
Przewodniczący Rady Naukowej Dyscypliny Nauki Prawne Uniwersytetu Warszawskiego
Członek Rady Doskonałości Naukowej
Przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk https://knp.pan.pl/

Na zdjęciu: prof. Robert Grzeszczak w warszawskim PKiN w sali obrad KNP PAN, czerwiec 2023 roku; autor: Trebor1974; źródło: Wikimedia Commons