W 2024 roku gminy i miasta na prawach powiatu zyskały trochę więcej samodzielności. Opracowany przez ekspertów Fundacji Batorego system wskaźników – Indeks samorządności – wzrósł z 47,79 punktów na 100 możliwych w 2023 roku do 52,55 w 2024. Nie znaczy to jednak, że władze lokalne odzyskały uprawnienia zabrane im przez szczebel centralny za rządów PiS.
Badanie Fundacji Batorego wykazało, że w prawodawstwie nie nastąpiły żadne znaczące zmiany poszerzające autonomię samorządu. To, że ogólna wartość indeksu wróciła do mniej więcej poziomu z 2022 roku, jest efektem poważniejszego traktowania Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego w procesie legislacyjnym. Zarówno siła ustrojowa, jak i samodzielność zadaniowa samorządu – czyli dwa z trzech wskaźników składających się na Indeks samorządności – pozostały bez zmian, a autonomia finansowa gmin i miast na prawach powiatu nawet się pogorszyła.
Indeks samorządności
Indeks samorządności 2024, który od czterech lat wydaje Fundacja Batorego, opracował zespół badaczy: dr Agnieszka Kopańska, dr hab. Marta Lackowska, dr Radomir Matczak, dr Justyna Przedańska i dr hab. Dawid Sześciło.
Ekspertki i eksperci ocenili sprawczość samorządu lokalnego w trzech obszarach:
Potencjał zadaniowo-finansowy
W zakresie autonomii zadaniowej rok 2024 nie przyniósł istotnych zmian. Z jednej strony można mówić o zatrzymaniu trendu recentralizacyjnego, z drugiej – brakuje reform wzmacniających samodzielność gmin w jedenastu politykach lokalnych objętych badaniem.
Obniżył się wskaźnik pokazujący finansowy potencjał samorządów. Malejącej roli dochodów własnych towarzyszył lekki wzrost samodzielności wydatkowej, głównie dzięki większym dochodom z PIT i wprowadzeniu części subwencji rozwojowej.
Wciąż są problemy z pieniędzmi na bieżące funkcjonowanie – aż 183 gminy i 15 miast wykazały deficyt operacyjny. Spada faktyczna zdolność zadłużania się samorządów.
„Rok 2024 był kolejnym, w którym udział JST w całości wydatków publicznych utrzymywał się poniżej 30% i miał tendencję spadkową. Potwierdza to malejącą rangę samorządów w realizacji zadań publicznych” – mówi Agnieszka Kopańska, jedna z autorek Indeksu samorządności.
Siła polityczna
Rok 2024 przyniósł małą poprawę wskaźnika pokazującego siłę polityczną samorządu. Stało się tak dzięki zaprzestaniu przez rząd ekspresowego procedowania aktów prawnych. Uchwalono mniej ustaw z pominięciem Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, a poselskie projekty ustaw, choć było ich mniej, trafiały do zaopiniowania przez organizacje samorządowe reprezentowane w KWRiST. Jednak w zmienionym w lipcu 2024 roku Regulaminie Sejmu posłowie nie wzmocnili pozycji JST w procesie ustawodawczym, np. nie wprowadzili obowiązku kompleksowej oceny wpływu każdej ustawy na sytuację samorządów.
„W 2024 roku utrzymała się uznaniowość rządu w przyznawaniu dotacji w ramach Programu Inwestycji Strategicznych, z którego przekazano samorządom ok. 27 mld zł. Niestety, tak jak w poprzednich latach, zabrakło możliwości odwołania się od decyzji” – mówi Justyna Przedańska, współautorka Indeksu samorządności.
Siła ustrojowa
Wymiana wojewodów po zwycięstwie koalicji 15 października nie wpłynęła na poprawę rządowego nadzoru nad JST. W porównaniu do 2023 roku o 15% wzrosła liczba skarg samorządów na rozstrzygnięcia nadzorcze wojewodów, a odsetek rozstrzygnięć uchylanych przez sądy pozostał na poziomie ponad 30%.
Nierozwiązane pozostały kwestie kontroli konstytucyjności prawa dotyczącego samorządów.
„Bezpieczeństwo prawne samorządów nie zostanie przywrócone, dopóki sytuacja w Trybunale Konstytucyjnym oraz status tzw. neosędziów nie zostaną uporządkowane” – podkreśla Dawid Sześciło, współautor Indeksu samorządności.
Co dalej? 35 propozycji dla samorządu
Indeks samorządności wrócił ponad poziom alarmowy, czyli przekroczył 50 punktów, ale do optymizmu wciąż daleko.
„Jak widać, przywrócenie bardziej partnerskich relacji rząd ‒ samorząd nie jest gwarancją systemowych zmian decentralizacyjnych. A samorząd potrzebuje reform, które pozwolą na jego dalszy rozwój” – ocenia Marta Lackowska, współautorka Indeksu samorządności.
Czego najbardziej zatem potrzebuje samorząd lokalny? Autorzy Indeksu samorządności 2024 opracowali listę 35 propozycji, które ich zdaniem pozwolą uwolnić potencjał lokalnych wspólnot, a jednocześnie wzmocnią państwo. Dotyczą one m.in. potrzeby decentralizacji odpowiedzialności za realizację zadań publicznych, wzmocnienia fundamentów finansowych samorządu i włączenia mieszkańców w procesy decyzyjne.
Autorki i autorzy zarówno Indeksu Samorządności jak i 35 tez na 35. lecie samorządu to osoby naukowcy z doświadczeniem i teoretycznym, i praktycznym:
Agnieszka Kopańska – dr hab., ekonomistka specjalizująca się w problematyce ekonomii i finansów samorządu terytorialnego. Pracownica Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego.
Marta Lackowska – dr hab., profesorka Uniwersytetu Warszawskiego, kieruje Katedrą Rozwoju i Polityki Lokalnej na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych. Badaczka samorządu terytorialnego i zarządzania publicznego.
Radomir Matczak – dr nauk ekonomicznych, związany z administracją publiczną, głównie samorządową. Członek Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polskiej Akademii Nauk, prezes zarządu spółki InnoBaltica.
Justyna Przedańska – dr nauk prawnych, filozofka, adiunktka w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego i Ochrony Środowiska na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego; sekretarz redakcji „Samorządu Terytorialnego”.
Dawid Sześciło – dr hab., adiunkt w Zakładzie Nauki Administracji na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Członek Zespołu Ekspertów Samorządowych Fundacji im. Stefana Batorego.
Zdjęcie: Ratusz w Nowym Sączu, autorka: Karolina Kachniarz, Wikimedia Commons
