Wystąpienie prof. Marcina Wiącka jest związane z wydaną 24 sierpnia 2024 r. opinią Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która w znacznej części jest zbieżna z uwagami Rzecznika przedstawionymi wobec ustaw dotyczących Trybunału Konstytucyjnego.

– Mam nadzieję, że zaprezentowane zastrzeżenia oraz uwagi – poparte argumentacją przedstawioną przez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie – zostaną wnikliwie rozważone i wzięte pod uwagę w dalszym procesie legislacyjnym. Wierzę, że ich uwzględnienie przyczyni się do poprawy jakości omawianych przepisów, zapewnienia zgodności z zasadami demokratycznego państwa prawa oraz zminimalizowania ryzyka naruszenia praw i wolności jednostek – pisze Marcin Wiącek do marszałka Szymona Hołowni.

Przepisy wprowadzające ustawę o TK

Aktualna pozostaje zdecydowana większość uwag zawarta we wcześniejszej opinii RPO do projektu ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę o TK. Zasadnicze jej tezy – dotyczące stwierdzenia nieważności wyroków TK wydanych w nieprawidłowych składach; uznania za niebyłe powołań na stanowiska Prezesa i Wiceprezesa TK; wygaszenia stosunków pracy pracowników zreorganizowanej Kancelarii Trybunału – zostały potwierdzone w opinii ODIHR, która podkreśliła nieprawidłowość uchwalonych przez Sejm rozwiązań.

W szczególności w opinii ODIHR wskazano, że „należy ponownie rozważyć uznanie wszystkich wyroków wydanych z udziałem «osób nieuprawnionych do orzekania» za nieważne i niebyłe ex lege„. Zdaniem ODIHR, projektując rozwiązanie zawarte w przepisach wprowadzających, nie uwzględniono daleko idących konsekwencji dla pracy instytucji publicznych i praw nieoznaczonej liczby osób, które zostały wywołane przez orzeczenia TK wydane w nieprawidłowym składzie. W opinii ODIHR jednoznacznie wskazano, że uznanie części wyroków TK za niebyłe ex lege „może negatywnie wpłynąć na konstytucyjne prawa jednostek”.

Zaproponowano też wprowadzenie procedury wznowienia postępowania w celu ponownego rozpatrzenia spraw przez TK w składzie niebudzącym wątpliwości. W takim wypadku ustawa powinna „w sposób wąski i precyzyjny określić rodzaje spraw, które mogą zostać ponownie wznowione, a także warunki dopuszczalności i kryteria takiego wznowienia” .

Treść tych uwag jest tożsama z postulatami RPO.

Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka zwróciło także uwagę na konieczność zachowania daleko posuniętej ostrożności przy działaniach mających na celu odwołanie Prezesa TK oraz na zasadność zachowania pewnego okresu przejściowego pełnienia przez niego obowiązków zamiast pozbawienia go funkcji ze skutkiem natychmiastowym. W opinii ODIHR konieczne jest także zapewnienie Prezesowi Trybunału skutecznego środka odwoławczego, np. odwołania do niebudzącego wątpliwości składu TK.

Należy podkreślić, że podobnie jak stanowisko RPO, opinia ODIHR opiera się na założeniu, że sędzia Julia Przyłębska piastuje obecnie urząd Prezesa TK, natomiast jej umocowanie do zajmowania tego urzędu jest oparte na procedurze, która nie była prawidłowa z punktu widzenia art. 194 ust. 2 Konstytucji. Nie mamy zatem do czynienia z wakatem na tym stanowisku, natomiast – z uwagi na błędy proceduralne popełnione w procedurze nominacyjnej – istnieje możliwość ustawowego wprowadzenia postępowania umożliwiającego złożenie Prezesa TK z zajmowanego urzędu.

Zwrócono również uwagę na wątpliwości dotyczące zgodności rozwiązania przewidującego automatyczne wygaszenie stosunków pracy pracowników zreorganizowanej Kancelarii TK z postanowieniami art. 25 lit. c Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Zalecono, aby zawarte w ustawie rozwiązanie zostało zmienione w celu uwzględnienia przejrzystych, obiektywnych i rozsądnych kryteriów zatrudnienia w zreorganizowanej Kancelarii TK.

Również te wątpliwości znajdują potwierdzenie w opinii RPO dotyczącej Przepisów wprowadzających ustawę o TK.

Ustawa o TK

Również opinia RPO dotycząca poselskiego projektu ustawy o TK w znacznej części zachowuje aktualność. W uchwale Senatu z 31 lipca 2024 r. zaproponowano kilka poprawek dotyczących kwestii, na które RPO zwracał uwagę Sejmu. Poprawki dotyczą procedury ślubowania, publikacji oświadczeń majątkowych i przesłanki wyłączenia sędziego z mocy ustawy.

Zdaniem RPO pozytywnie należy ocenić wprowadzenie do ustawy o TK możliwości złożenia ślubowania przez sędziego TK w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym na ręce Marszałka Sejmu. Niezależnie od powyższego RPO podtrzymuje stanowisko, że etap, jakim jest ślubowanie nowo wybranego sędziego TK w obecności Prezydenta RP, nie jest konieczny z punktu widzenia Konstytucji i jako taki mógłby zostać całkowicie wyeliminowany.

Ponadto jedna z poprawek Senatu wyłącza możliwość objęcia informacji zawartych w oświadczeniu ochroną przewidzianą dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”. W związku z tym RPO wskazuje, że nałożenie na sędziów, w tym sędziów TK, obowiązku składania oświadczeń majątkowych nie może być jako takie kwestionowane. Natomiast podawanie ich do wiadomości publicznej jest głęboką ingerencją w sferę prawa do ochrony prywatności (art. 47 Konstytucji), autonomii informacyjnej jednostki (art. 51 Konstytucji), a także może w konkretnych okolicznościach stanowić zagrożenie dla zasady niezawiłości sędziowskiej (art. 178 ust. 1 i art. 195 ust. 1 Konstytucji).

RPO odniósł się także do senackiej poprawki, która doprecyzowuje zasady wyłączenia sędziego w przypadku, gdy sędzia sprawował w przeszłości mandat posła lub senatora i uczestniczył w wydaniu aktu normatywnego będącego przedmiotem zaskarżenia do TK.