Jak w latach 2013-2023 zmieniło się polskie społeczeństwo obywatelskie w rezultacie mobilizacji przeciw niedemokratycznym działaniom władzy i w odpowiedzi na wielkie kryzysy pandemii i ogromnych migracji wywołanych inwazją Rosji na Ukrainę? Odpowiedzi na to pytanie szuka dr Paweł Marczewski w nowej analizie Fundacji Batorego.

Działalność obywatelska w latach 2015–2023 to nie tylko kolejne mobilizacje przeciw działaniom władzy uznawanym za łamanie standardów demokratycznych, ale także budowanie kompetencji i odporności w czasie wielkich kryzysów: pandemii COVID-19 oraz migracji w ogromnym wymiarze wymuszonych pełnoskalową rosyjską inwazją na Ukrainę. Doświadczenia te – których kulminacją była rekordowa frekwencja w wyborach parlamentarnych 15 października 2023 roku – na wiele sposobów zmieniły i wzmocniły polskie społeczeństwo obywatelskie. Analiza autorstwa Paweł Marczewskiego, oparta na wywiadach z osobami obywatelsko zaangażowanymi i odwołująca się do danych z innych badań społecznych, pokazuje, na czym te zmiany polegają i jakie mogą być ich konsekwencje dla zaufania obywateli do państwa oraz ich gotowości do samoorganizacji w przyszłości.

Najważniejszą, zdaniem autora, zmianą są nowe płaszczyzny współpracy między oddolnie organizującymi się ludźmi a osobami zaangażowanymi w sposób bardziej sformalizowany, w ramach stowarzyszeń czy fundacji. Wykształciła się świadomość, że szereg tematów będących wcześniej przedmiotem zaangażowania różnych aktorów społeczeństwa obywatelskiego stanowi w rzeczywistości wspólną sprawę. Efektem było nawiązanie współpracy między organizacjami i inicjatywami, które nie miały wcześniej doświadczenia wspólnej pracy czy aktywności, a także pomiędzy doświadczonymi organizacjami a spontanicznymi inicjatywami obywateli. Nowością były także intensywna współpraca międzysektorowa, budowanie zaplecza eksperckiego oraz wykształcenie się nowego typu relacji między organizacjami a darczyńcami indywidualnymi.

O specyfice całej dynamiki przemian społeczeństwa obywatelskiego w latach 2015-2023 świadczy przede wszystkim ich kulminacja – rekordowa frekwencja w wyborach 15 października 2023. Stanowiły one dla wielu osób niejako przedłużenie podjętego przez nie aktywizmu, a nie po prostu jeszcze jedną okazję do oddania głosu. Wybory z października 2023 roku były dla istotnej części społeczeństwa ćwiczeniem z kontrdemokracji, a nie kolejnym głosowaniem i udzieleniem legitymizacji zespołowi przedstawicieli. Chodziło tutaj o całościową zmianę charakteru polskiej demokracji, otwarcie jej na obywateli i wyrwanie z logiki partyjnego konfliktu.

Społeczeństwo obywatelskie jest dzisiaj inne niż przed dojściem Prawa i Sprawiedliwości do władzy. Ma doświadczenie współpracy międzysektorowej, skutecznej organizacji w kryzysach, a także zasoby eksperckie, które pozwalają przedstawicielom społeczeństwa obywatelskiego stawać z rządzącymi do partnerskiej, merytorycznej dyskusji o zmianach w prawie czy reformach instytucji publicznych. Najwyższy czas, aby rządzący zauważyli, że nie ma już powrotu do przeszłości: do traktowania organizacji jak petentów czy tła w fikcyjnych konsultacjach – pisze w podsumowaniu Paweł Marczewski.

Zdjęcie ilustrujące: Manifestacja pod Trybunałem Konstytucyjnym, grudzień '2017 (Autor: Piotr Rachtan)