Brak możliwości zażalenia na oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego w I instancji postępowania karnego jest niezgodny z prawem do sądu i do zaskarżania decyzji – uważa Rzecznik Praw Obywatelskich, który przyłączył się do takiej sprawy w Trybunale Konstytucyjnym. Brak zażalenia uniemożliwia szybką reakcję na uchybienia sądu. Zarzuty wobec decyzji o niewyłączeniu sędziego można obecnie podnieść dopiero w środku odwoławczym od zapadłego orzeczenia.
Jeżeli sąd II instancji przychyli się do argumentów strony dążącej do wyłączenia sędziego, orzeczenie jest uchylane, a postępowanie należy powtórzyć. Prowadzi to do przewlekłości postępowania sądowego. Takie sytuacje godzą w konstytucyjne prawo do sądu, którego składnikami są zasada sprawiedliwości proceduralnej oraz prawo do rozpatrzenia sprawy sądowej bez nieuzasadnionej zwłoki – podkreśla RPO
Zgłaszając udział w postępowaniu TK (sygn. akt SK 78/22), Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o stwierdzenie, że art. 41 § 1 Kodeksu postępowania karnego w związku z art. 459 § 1 i 2 k.p.k. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP – w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego złożonego w oparciu o art. 41 § 1 k.p.k., wydanego w pierwszej instancji.
Art. 45 ust. 1 Konstytucji stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Zgodnie z art. 78 każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.
Ponadto Marcin Wiącek w piśmie procesowym zwraca uwagę na art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka gwarantujący prawo do rozpatrzenia sprawy sądowej w rozsądnym terminie.
Inaczej niż w procedurze cywilnej, w postępowaniu karnym od decyzji sądu I instancji o odmowie wyłączenia sędziego nie można wnieść zażalenia. Zarzut nieprawidłowej decyzji sądu w przedmiocie wyłączenia sędziego można podnieść dopiero w apelacji do sądu drugiej instancji.
Jest to problem często podnoszony w sprawach zgłaszanych RPO. Wskutek błędnych decyzji o niewyłączeniu sędziego w pierwszej instancji dochodzi do przewlekłości postępowań, jeżeli sąd wyższej instancji uzna, że przesłanki do wyłączenia sędziego istniały. Co istotne, w postępowaniu karnym nie może dochodzić do zmiany składu sądu w trakcie całego procesu, zatem stwierdzenie naruszenia art. 41 k.p.k. poprzez niewyłączenie sędziego prowadzi do uchylenia zaskarżonego orzeczenia przez sąd odwoławczy. W takim wypadku całe postępowanie sądowe musi zostać powtórzone.
Brak możliwości złożenia zażalenia wydaje się tym bardziej niezrozumiały, że uprawnienie takie mają strony w procesie cywilnym. Skoro zatem rozwiązanie takie funkcjonuje w k.p.c., to tym bardziej powinno przysługiwać w postępowaniach karnych – z uwagi na jego represyjny charakter i potrzebę zapewnienia w nim jak najdalej idących gwarancji rzetelnego procesu.
Realizacja prawa do rozpoznania sprawy bez zwłoki wymaga m.in., by ustawodawca przewidział instrumenty umożliwiające stronom przyspieszenie postępowania. Jednym z takich rozwiązań dostrzeganym przez naukę procesowego prawa karnego jest właśnie zażalenie na postanowienie odmawiające wyłączenia sędziego.
RPO powołuje się ponadto na sprawę przed Trybunałem Konstytucyjnym (sygn. SK 38/09). TK stwierdził, że brak możliwości zaskarżenia postanowienia sądu II instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem cywilnym II instancji jest niezgodny z art. 45 ust. 1 i 176 ust. 1 (zasadą dwuinstancyjności postępowania sądowego) Konstytucji. TK uznał, że brak zaskarżalności takiego postanowienia do innego równorzędnego składu sądu jest niezgodny z Konstytucją.
