Sygn. akt XII Kp 1330/20

POSTANOWIENIE

Dnia 09 grudnia 2020 r.

Sąd Okręgowy w Warszawie w XII Wydziale Karnym w składzie:

Przewodniczący: Sędzia Sądu Okręgowego Piotr Gąciarek

w sprawie M. M

podejrzanego z art. (…)

z urzędu

w przedmiocie pytania prejudycjalnego do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

postanawia:

I. Skierować do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej następujące pytania dotyczące wykładni prawa Unii:

1) Czy prawo Unii – w szczególności art. 2 TUE i wyrażoną w nim wartość państwa prawnego, art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE oraz zasady: pierwszeństwa, lojalnej współpracy i pewności prawa – należy interpretować w ten sposób, że stoi ono na przeszkodzie stosowaniu uregulowania państwa członkowskiego, takiego jak art. 41b § 1 i 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (p.u.s.p.), w taki sposób, że prezes sądu może – samodzielnie i bez kontroli sądowej – podjąć decyzję o zmianie składu sądu na skutek wydania przez organ, taki jak Izba Dyscyplinarna, zezwolenia na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sędziego pierwotnie wyznaczonego składu sądu (sędzia sądu okręgowego Igor Tuleya), które obejmuje obligatoryjne zawieszenie tego sędziego w czynnościach służbowych, z czym wiąże się w szczególności zakaz zasiadania tego sędziego w składach sądu w sprawach, do których został wyznaczony, w tym także w tych sprawach, do których został wyznaczony przed wydaniem wspomnianego zezwolenia?

2) Czy prawo Unii – w szczególności przepisy przytoczone w pytaniu 1 – należy interpretować w ten sposób, że stoi ono na przeszkodzie:

a) uregulowaniom państwa członkowskiego, takim jak art. 42a § 1 i 2 oraz art. 107 § 1 pkt 3 p.u.s.p., które zakazują sądowi krajowemu oceny – w toku kontroli spełniania przez ten sąd wymogów ustanowienia uprzednio na mocy ustawy – mocy wiążącej i okoliczności prawnych zezwolenia Izby Dyscyplinarnej, o którym mowa w pytaniu 1, będących bezpośrednią przyczyną zmiany składu sądu, przewidując jednocześnie, że próba takiego badania stanowi podstawę odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego?

b) orzecznictwu organu krajowego, takiego jak Trybunał Konstytucyjny, zgodnie z którym akty organów krajowych, takich jak Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Krajowa Rada Sądownictwa, w zakresie powoływania osób do organu, takiego jak Izba Dyscyplinarna, nie podlegają kontroli sądowej, w tym kontroli z punktu widzenia prawa Unii – niezależnie od powagi i stopnia naruszenia – a akt powołania osoby na stanowisko sędziowskie ma charakter ostateczny i niewzruszalny?

3) Czy prawo Unii – w szczególności przepisy przytoczone w pytaniu 1 – należy interpretować w ten sposób, że stoi ono na przeszkodzie przyznaniu mocy wiążącej zezwoleniu, o którym mowa w pytaniu 1, w szczególności w zakresie zawieszenia sędziego w czynnościach służbowych, z uwagi na wydanie go przez organ, taki jak Izba Dyscyplinarna, wobec czego:

a) wszelkie organy państwa (w tym sąd odsyłający, jak również organy mające kompetencje w zakresie wyznaczania i zmiany składu sądu krajowego, w szczególności prezes sądu) mają obowiązek pominąć to zezwolenie i umożliwić sędziemu sądu krajowego, wobec którego zezwolenie to zostało wydane, zasiadanie w składzie orzekającym tego sądu;

b) sąd, w składzie którego nie zasiada sędzia pierwotnie wyznaczony do jej rozpoznania – wyłącznie z powodu objęcia tego sędziego wspomnianym zezwoleniem – nie stanowi sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy i nie może w związku z tym rozstrzygać, jako „sąd”, kwestii dotyczących stosowania lub wykładni prawa Unii?

4) Czy znaczenie dla odpowiedzi na powyższe pytania ma fakt, że Izba Dyscyplinarna i Trybunał Konstytucyjny nie gwarantują skutecznej ochrony sądowej z uwagi na brak niezawisłości i stwierdzone naruszenia przepisów dotyczących powoływania ich członków?

II. Zwrócić się z wnioskiem o rozpoznanie pytań, o których mowa w pkt I, w trybie przyspieszonym, stosownie do art. 105 § 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

III. Zawiesić postępowanie do czasu uzyskania od Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej odpowiedzi na pytania, o których mowa w pkt I.

UZASADNIENIE

I. Przedmiot sporu w postępowaniu głównym

1 Prokuratura Okręgowa w Warszawie w ramach śledztwa o sygn. akt PO III Ds. 124.2018 postawiła M.M. zarzuty popełnienia łącznie siedmiu przestępstw w tym:

– niezgłoszenia (pomimo warunków to uzasadniających) wniosku o upadłość spółki

– udaremnienia zaspokojenia wierzycieli

– oszustwa bankowego

– niezłożenia sprawozdania finansowego spółki (cztery zarzuty)

2 Postanowieniem z dnia 09 czerwca 2020 r. prokurator delegowany do Prokuratury Okręgowej w Warszawie wydał postanowienie o dokonaniu zabezpieczenia na mieniu podejrzanego M. M. tytułem grożącej mu kary grzywny oraz konieczności uiszczenia kosztów sądowych. Zabezpieczenie zostało dokonane poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej na rzecz Skarbu Państwa, do kwoty 2.450.000 zł na nieruchomości należącej do podejrzanego, na zasadach wspólności małżeńskiej z żoną G. M.

3 Na powyższe postanowienie prokuratora zażalenie wniósł obrońca podejrzanego.

II. Ramy prawne

A. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

4 Zgodnie z art. 144 Konstytucji RP:

„1. Prezydent Rzeczypospolitej, korzystając ze swoich konstytucyjnych i ustawowych kompetencji, wydaje akty urzędowe.

2. Akty urzędowe Prezydenta Rzeczypospolitej wymagają dla swojej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów, który przez podpisanie aktu ponosi odpowiedzialność przed Sejmem.

3. Przepis ust. 2 nie dotyczy:

[…]

17) powoływania sędziów,

[…]”

5 Zgodnie z art. 175 Konstytucji RP:

„1. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.

2. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny.”

6 Zgodnie z art. 179 Konstytucji RP:

„Sędziowie są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony.”

7 Zgodnie z art. 180 Konstytucji RP:

„1. Sędziowie są nieusuwalni.

2. Złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie w urzędowaniu, przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie.

[…]”

8 Zgodnie z art. 181 Konstytucji RP:

„Sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się prezesa właściwego miejscowo sądu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.”

9 Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji RP:

„Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.”

B. Prawo o ustroju sądów powszechnych

10 Zgodnie z art. 42a ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (p.u.s.p.):

 § 1. W ramach działalności sądów lub organów sądów niedopuszczalne jest kwestionowanie umocowania sądów i trybunałów, konstytucyjnych organów państwowych oraz organów kontroli i ochrony prawa.

§ 2. Niedopuszczalne jest ustalanie lub ocena przez sąd powszechny lub inny organ władzy zgodności z prawem powołania sędziego lub wynikającego z tego powołania uprawnienia do wykonywania zadań z zakresu wymiaru sprawiedliwości.

11 Zgodnie z art. 47b p.u.s.p.:

„§ 1. Zmiana składu sądu może nastąpić tylko w przypadku niemożności rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie albo długotrwałej przeszkody w rozpoznaniu sprawy w dotychczasowym składzie. Przepis art. 47a stosuje się odpowiednio.

[…]

§ 3. Decyzje w sprawach, o których mowa w § 1 i 2, podejmuje prezes sądu albo upoważniony przez niego sędzia.”

12 Zgodnie z art. 80 p.u.s.p.:

„§ 1. Sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Nie dotyczy to zatrzymania w razie ujęcia sędziego na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Do czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki.

§ 2. O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa sądu apelacyjnego właściwego ze względu na miejsce zatrzymania. Może on nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego sędziego. O fakcie zatrzymania sędziego prezes sądu apelacyjnego niezwłocznie zawiadamia Krajową Radę Sądownictwa, Ministra Sprawiedliwości i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

[…]

§ 2c. Sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwalającą na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej, jeżeli zachodzi dostatecznie uzasadnione podejrzenie popełnienia przez niego przestępstwa. Uchwała zawiera rozstrzygnięcie w przedmiocie zezwolenia na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej wraz z uzasadnieniem.

§ 2d. Sąd dyscyplinarny rozpoznaje wniosek o zezwolenie na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej w terminie czternastu dni od dnia jego wpłynięcia do sądu dyscyplinarnego.

§ 2da. Jeżeli wniosek o zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowe aresztowanie dotyczy sędziego ujętego na gorącym uczynku zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, występku, o którym mowa w art. 177 § 1 Kodeksu karnego w związku z art. 178 § 1 Kodeksu karnego, a także w art. 178a § 1 lub 4 Kodeksu karnego, i pozostającego nadal zatrzymanym, sąd dyscyplinarny podejmuje uchwałę w przedmiocie wniosku niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od jego wpłynięcia do sądu dyscyplinarnego. Uchwała zezwalająca na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowe aresztowanie sędziego jest natychmiast wykonalna.

§ 2e. Przed wydaniem uchwały sąd dyscyplinarny wysłuchuje rzecznika dyscyplinarnego, sędziego, przedstawiciela organu lub osobę, którzy wnieśli o zezwolenie – jeżeli się stawią. Ich niestawiennictwo, jak również niestawiennictwo obrońcy, nie wstrzymuje rozpoznania wniosku.

§ 2f. Sędzia, którego dotyczy postępowanie, ma prawo wglądu do dokumentów, które zostały załączone do wniosku. Jednak prokurator, kierując wniosek do sądu dyscyplinarnego, może zastrzec, że dokumenty te lub ich część nie mogą być sędziemu udostępnione z uwagi na dobro postępowania przygotowawczego.

§ 2g. Jeżeli prokurator złożył zastrzeżenie, o którym mowa w § 2f, prezes sądu dyscyplinarnego niezwłocznie kieruje sprawę na posiedzenie. Sąd dyscyplinarny może odmówić sędziemu wglądu do dokumentów dołączonych do wniosku.”

13. Zgodnie z art. 107 § 1 pkt 3 p.u.s.p.:

§ 1. Sędzia odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia służbowe (dyscyplinarne), w tym za:

[…]

3)   działania kwestionujące istnienie stosunku służbowego sędziego, skuteczność powołania sędziego, lub umocowanie konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej;

14 Zgodnie z art. 110 § 2a p.u.s.p.:

„[…] W sprawach, o których mowa w art. 80 […], orzeka w pierwszej instancji Sąd Najwyższy w składzie jednego sędziego Izby Dyscyplinarnej, a w drugiej instancji – Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów Izby Dyscyplinarnej.”

15 Zgodnie z art. 129 p.u.s.p.:

„§ 1. Sąd dyscyplinarny może zawiesić w czynnościach służbowych sędziego, przeciwko któremu wszczęto postępowanie dyscyplinarne […], a także jeżeli wydaje uchwałę zezwalającą na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej.

§ 2. Jeżeli sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwalającą na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, z urzędu zawiesza sędziego w czynnościach służbowych.

§ 3. Sąd dyscyplinarny, zawieszając sędziego w czynnościach służbowych, obniża w granicach od 25% do 50% wysokość jego wynagrodzenia na czas trwania tego zawieszenia; nie dotyczy to osób, w stosunku do których wszczęto postępowanie o ubezwłasnowolnienie.

§ 3a. Jeżeli sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwalającą na pociągnięcie sędziego w stanie spoczynku do odpowiedzialności karnej za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, z urzędu obniża w granicach od 25% do 50% wysokość jego uposażenia na czas trwania postępowania dyscyplinarnego.

§ 4. Jeżeli postępowanie dyscyplinarne zostało umorzone lub zakończyło się uniewinnieniem, dokonuje się wyrównania wszystkich składników wynagrodzenia albo uposażenia do pełnej wysokości.”

C. Ustawa o Sądzie Najwyższym

16 Zgodnie z art. 27 § 1 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (u.s.n.):

„Do właściwości Izby Dyscyplinarnej należą sprawy:

[…]

1a) o zezwolenie na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub tymczasowe aresztowanie sędziów, asesorów sądowych, prokuratorów i asesorów prokuratury;

[…]”

D. Kodeks postępowania karnego

17 Zgodnie z art. 439 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (k.p.k.):

„Niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli:

1) w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40;

2) sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie;

[…]”

III. Orzecznictwo sądów krajowych oraz rozstrzygnięcia innych organów

18 W wyroku z dnia 5 grudnia 2019 r. (sygn. akt III PO 7/18) oraz w postanowieniach z dnia 15 stycznia 2020 r. (sygn. akt III PO 8/18 i III PO 9/18), Sąd Najwyższy – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, orzekający w sprawach, w związku z którymi wydano wyrok TSUE z dnia 19 listopada 2019 r., A.K. i in. (Niezależność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego) (C 585/18, C 624/18 i C 625/18, EU:C:2019:982), stwierdził, że Krajowa Rada Sądownictwa (KRS) w obecnym składzie nie jest organem niezależnym od władzy ustawodawczej i wykonawczej, a Izba Dyscyplinarna – także z uwagi na powołanie do niej osób na wniosek KRS w obecnym składzie – nie jest „sądem” w rozumieniu art. 47 KPP, art. 6 EKPC i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, a w każdym razie nie jest organem niezależnym i bezstronnym od władzy politycznej.

19 W uchwale z dnia 23 stycznia 2020 r. (sygn. akt BSA I-4110-1/20) połączonych izb Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej, Izby Karnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, wydanej w związku z pojawieniem się rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego po wyroku TSUE z dnia 19 listopada 2019 r., A.K. i in. (Niezależność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego) (C 585/18, C 624/18 i C 625/18, EU:C:2019:982), sąd ten potwierdził powyższe stanowisko Sądu Najwyższego – Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. W szczególności stwierdził on, że udział w składzie Izby Dyscyplinarnej osoby powołanej na wniosek KRS w zmienionym składzie skutkuje wadliwością tego składu orzekającego, a sama Izba Dyscyplinarna – ze względu na jej strukturalne cechy – nie jest „sądem” w rozumieniu ww. przepisów, a w każdym razie stanowi sąd wyjątkowy, o którym mowa w art. 175 ust. 2 Konstytucji RP, którego ustanowienie zakazane jest w czasie pokoju. Z tych powodów, jak uznał Sąd Najwyższy w składzie połączonych izb, orzeczenia wydane przez składy działające w ramach Izby Dyscyplinarnej (od momentu jej ustanowienia) nie mają charakteru orzeczeń wydanych przez sąd.

20 Z punktu widzenia niniejszego odesłania prejudycjalnego istotne jest również zwrócenie uwagi na działalność Izby Dyscyplinarnej. W postanowieniu z dnia 23 września 2020 r. (sygn. akt II DO 52/20) organ ten stwierdził, że wyrok TSUE z dnia 19 listopada 2019 r., A.K. i in. (Niezależność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego) (C 585/18, C 624/18 i C 625/18, EU:C:2019:982) „nie może być uznany za obowiązujący na gruncie polskiego porządku prawnego”, gdyż w sprawach głównych rozpatrywanych przez Sąd Najwyższy – Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w których doszło do zwrócenia się z odesłaniami prejudycjalnymi, sąd ten działał „w składach sprzecznych z przepisami prawa”. W takim układzie, w ocenie Izby Dyscyplinarnej, skoro nieważnością objęte były postępowania w sprawach głównych, „nie może mieć mocy obowiązującej również orzeczenie prejudycjalne [Trybunału], jakie zostało uzyskane w ramach takich nieważnych postępowań”. W konsekwencji, zdaniem Izby Dyscyplinarnej, „nie można mówić o działaniu w dobrej wierze składów Sądu Najwyższego [– Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych] lub [Trybunału]”.

21 W uchwale z dnia 18 listopada 2020 r. (sygn. akt II DO 74/20), Izba Dyscyplinarna zezwoliła na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sędziego I. T. zawiesiła go w czynnościach służbowych oraz obniżyła wynagrodzenie o 25 proc. na okres trwania zawieszenia.

IV. Potrzeba udzielenia odpowiedzi przez Trybunał

22 Pytania skierowane w niniejszej sprawie ogniskują się wokół statusu sądu odsyłającego na skutek zmiany jego składu przez prezesa sądu. W szczególności sąd ma wątpliwości czy z powodu tej zmiany spełnia on kryteria „sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy”.

23 Na wstępie należy zauważyć, że w swojej działalności Trybunał akceptował już pytania sądów o własny status. Wobec tego, w ocenie sądu odsyłającego, nie zachodzą w tym względzie wątpliwości odnośnie dopuszczalności takiego wniosku (zob. wyroki TSUE: z dnia 30 listopada 2000 r., Österreichischer Gewerkschaftsbund, C-195/98, EU:C:2000:655, pkt 21–32; z dnia 16 grudnia 2008 r., Cartesio, C-210/06, EU:C 2008:723, pkt 67–74).

24 Jak zostanie wyjaśnione bardziej szczegółowo w dalszej części wniosku, sąd odsyłający zastanawia się nad skutkami uchwały Izby Dyscyplinarnej z dnia 18 listopada 2018 r. (sygn. akt II DO 74/20), która była bezpośrednią przyczyną podjęcia przez prezesa sądu decyzji o zmianie jego składu. W uchwale tej Izba Dyscyplinarna zezwoliła na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sędziego pierwotnie wyznaczonego do rozpoznania sprawy w postępowaniu głównym (sędzia Sądu Okręgowego Warszawie I. T.) oraz zawiesiła go z urzędu w czynnościach służbowych. Zawieszenie to oznacza w szczególności zakaz zasiadania przez tego sędziego w składach orzekających sądu, w tym w sprawach, które zostały mu przydzielone przed podjęciem wspomnianej uchwały, takich jak sprawa w postępowaniu głównym.

25 Jednocześnie przepisy krajowe oraz orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego uniemożliwiają zbadanie sądowi odsyłającemu okoliczności wydania uchwały Izby Dyscyplinarnej z dnia 18 listopada 2020 r., a tym samym dokonania rzeczywistej kontroli spełniania przez ten sąd wymogów ustanowienia uprzednio na mocy ustawy. Takie badanie, zgodnie z prawem krajowym, jest zakazane i stanowi przewinienie dyscyplinarne. Zarazem Izba Dyscyplinarna, jak i Trybunał Konstytucyjny nie zapewniają skutecznej ochrony sądowej, co każe podać sądowi odsyłającemu w wątpliwość czy wiąże go, podobnie jak prezesa sądu, wspomniana uchwała i orzecznictwo oraz jaki jest ich wpływ na zgodność z prawem składu orzekającego.

26 Powyższe wątpliwości rzutują wprost na spełnianie przez sąd odsyłający kryteriów ustanowienia uprzednio na mocy ustawy, zatem odpowiedź Trybunału na skierowane pytania jest mu niezbędna do wydania orzeczenia w sprawie w postępowaniu głównym. W przeciwnym razie sąd odsyłający naraża się na naruszenie prawa strony do sądu, uchylenie orzeczenia przez Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym, gdyż w jego wydaniu brała udział osoba nieuprawniona, względnie z uwagi na nienależytą obsadę sądu (art. 439 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k. w związku z art. 523 § 1 k.p.k), albo naruszenie prawa Unii.

27 W tym ostatnim przypadku ryzyko naruszenia prawa Unii mogłoby mieć postać naruszenia zasady lojalnej współpracy, o której mowa w art. 4 ust. 3 TUE oraz wyrażonej w art. 2 TUE wartości państwa prawnego. Miałoby to miejsce w sytuacji uznania skutków prawnych wspomnianej uchwały Izby Dyscyplinarnej wydanej z naruszeniem postanowienia Trybunału z dnia 8 kwietnia 2020 r., Komisja/Polska (C-791/19 R, EU:C:2020:277) w zakresie nakazów skierowanych do Rzeczypospolitej Polskiej w punkcie 1 tiret pierwsze i drugie tego postanowienia. Uchwała Izby Dyscyplinarnej nakłada bowiem na wspomnianego sędziego środek, który ma w rzeczywistości charakter usunięcia tego sędziego z urzędu na okres trwania zawieszenia, a takie zawieszenie należy zaliczyć do kategorii „środków dyscyplinarnych” (wyrok TSUE z dnia 5 listopada 2019 r., Komisja/Polska (Niezależność sądów powszechnych), C 192/18, EU:C:2019:924, pkt 114). Ponadto, Izba Dyscyplinarna wydała powyższą uchwałę w składzie, który nie spełnia wymogów niezależności wskazanych w szczególności w wyroku Trybunału z dnia 19 listopada 2019 r., A.K. i in. (Niezależność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego) (C 585/18, C 624/18 i C 625/18, EU:C:2019:982).

28 Sąd odsyłający, jako organ Rzeczypospolitej Polskiej, również winien przestrzegać środków tymczasowych zarządzonych przez Trybunał zapewniając skuteczne stosowanie prawa Unii, co jest nierozłącznie związane z wartością państwa prawnego (mutatis mutandis postanowienie TSUE z dnia 20 listopada 2017 r., Komisja/Polska (Puszcza Białowieska), C-441/17 R, EU:C:2017:877, pkt 102).

29 Z powyższych powodów, w ocenie sądu odsyłającego, uzyskanie od Trybunału odpowiedzi w przedmiocie wykładni prawa Unii będzie miało rzeczywisty wpływ na postępowanie prowadzące do wydania końcowego orzeczenia.

V. Uwagi szczegółowe

A. Zmiana składu sądu na skutek uchwały Izby Dyscyplinarnej (pytanie 1)

30 Zarządzeniem z dnia 24 listopada 2020 r. Prezes Sądu Okręgowego w Warszawie, sędzia P.S, polecił Przewodniczącej Wydziału, w której orzeka sędzia objęty wspomnianą uchwałą Izby Dyscyplinarnej, pilną zmianę składów sądu w sprawach, które zostały przydzielone temu sędziemu. Wyjątek stanowiła sprawa o sygnaturze akt VIII K 105/17, w której sędzia ten zwrócił się do Trybunału z odesłaniem prejudycjalnym. Jako podstawę prawną zarządzenia prezes sądu wskazał art. 47b § 1 i 3 p.u.s.p.

31 Powołując się na wspomniane zarządzenie, Przewodnicząca Wydziału sądu, w którym orzeka sędzia objęty uchwałą Izby Dyscyplinarnej, wydała szczegółowe zarządzenie o ponownym przydziale spraw przydzielonych temu sędziemu przy użyciu narzędzia informatycznego. Zarządzenie to wymienia sprawę w postępowaniu głównym.

32 Sekwencja tych zdarzeń wskazuje, że bezpośrednią przyczyną zmiany składu sądu odsyłającego było uznanie mocy wiążącej i skutków uchwały Izby Dyscyplinarnej przez prezesa sądu. Wprawdzie w obu wspomnianych zarządzeniach nie wskazano wprost, że zmiana składów sądu ma miejsce na skutek uchwały Izby Dyscyplinarnej, to sądowi odsyłającemu nie jest znana jakakolwiek inna okoliczność, która mogłaby stanowić podstawę tej zmiany. Wskazać należy, iż już w dniu 19 listopada 2020 r. (a więc dzień po wydaniu uchwały przez Izbę Dyscyplinarną w stosunku do sędziego I. T.) sprawy przydzielone sędziemu T., w których zostały wyznaczone terminy rozpraw i posiedzeń zostały zdjęte z wokandy, zaś sędziemu formalnie i faktycznie uniemożliwiono wykonywanie swoich obowiązków służbowych związanych z rozpoznawaniem przydzielonych mu spraw.

33 Prezes sądu uznał zatem, że zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych przez Izbę Dyscyplinarną skutkuje brakiem możliwości rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie, względnie stanowi długotrwałą przeszkodę w rozpoznaniu sprawy w dotychczasowym składzie, które to przesłanki uprawniają go do zmiany składu sądu.

34 W takich okolicznościach sąd odsyłający ma wątpliwości czy prezes sądu prawidłowo zastosował art. 41b § 1 p.u.s.p. odsuwając od rozpoznania sprawy sędziego objętego uchwałą Izby Dyscyplinarnej, co ma wpływ na spełnianie przez ten sąd kryteriów ustanowienia uprzednio na mocy ustawy.

35 Sąd odsyłający stwierdza, za Sądem Najwyższym, że Izba Dyscyplinarna nie stanowi „sądu” w rozumieniu art. 47 KPP, art. 6 ust. 1 EKPC i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, a jej rozstrzygnięcia nie mają charakteru orzeczeń sądowych bez względu na datę ich wydania [zob. wyrok SN z dnia 5 grudnia 2019 r. (sygn. akt III PO 7/18); postanowienia SN: z dnia 15 stycznia 2020 r. (sygn. akt III PO 8/18), z dnia 15 stycznia 2020 r. (sygn. akt III PO 8/18); uchwała z dnia 23 stycznia 2020 r. składu połączonych Izb: Cywilnej, Karnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN (sygn. akt BSA I-4110-1/20)].

36 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału każdy sąd jest zobowiązany zbadać, czy ze względu na swój skład stanowi on niezależny i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Taka kontrola stanowi istotny wymóg formalny, którego należy bezwzględnie dochować i którego spełnienie należy sprawdzić z urzędu (wyrok TSUE z dnia 26 marca 2020 r., szczególna procedura kontroli orzeczenia Simpson/Rada i HG/Komisja, C 542/18 RX-II i C 543/18 RX-II, EU:C:2020:232, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo). Jak miał okazję stwierdzić ETPC, do naruszenia wymogów „ustanowienia uprzednio na mocy ustawy” (art. 6 ust. 1 EKPC) może dojść także w sytuacji zmiany składu sądu lub odebrania sprawy sędziemu (zob. wyroki ETPC: z dnia 12 stycznia 2016 r. w sprawie Miracle Europe Kft przeciwko Węgrom, skarga nr 57774/13, pkt 59–67 i z dnia 31 maja 2011 r. w sprawie Kontalexis przeciwko Grecji, skarga nr 59000/08, pkt 42–44).

37 W takim układzie powstaje zatem pytanie, czy prawo Unii, w szczególności wymogi ustanowienia sądu uprzednio na mocy ustawy, uprawniają prezesa sądu do zmiany składu sądu na skutek zawieszenia sędziego wyznaczonego pierwotnie do rozpoznania sprawy w postępowaniu głównym w czynnościach służbowych przez organ, który sam nie spełnia wymogów skutecznej ochrony sądowej, i który został uznany na poziomie krajowym za organ nie będący „sądem” w rozumieniu prawa krajowego i prawa Unii.

B. Zakaz oceny uchwały Izby Dyscyplinarnej w kontekście kontroli zgodności z prawem składu sądu (pytanie 2)

38 Polskie prawo nie przewiduje możliwości kontroli przez sąd odsyłający decyzji prezesa sądu o zmianie jego składu w kontekście oceny czy sąd ten spełnia kryteria ustanowienia uprzednio na mocy ustawy. Tym bardziej zakazuje ono, pod groźbą sankcji dyscyplinarnej, oceny wspomnianej uchwały Izby Dyscyplinarnej z punktu widzenia statusu organu, który ją wydał oraz jej mocy wiążącej. Sąd odsyłający podkreśla, że jedynie rzeczywista kontrola uchwały Izby Dyscyplinarnej, będącej bezpośrednią przyczyną zmiany jego składu, umożliwi mu ocenę czy sąd ten jest sądem ustanowionym uprzednio na mocy ustawy.

39 Jednocześnie w niedawnym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wyraźnie zaakcentowano, że sądy krajowe nie mogą dokonywać kontroli skuteczności powołania osoby na stanowisko sędziowskie i jej uprawnień wynikających z takiego powołania, w tym oceniać czy Prezydent RP i Krajowa Rada Sądownictwa działały zgodnie z prawem biorąc udział w procedurze powoływania sędziów (zob. wyrok TK z dnia 4 marca 2020 r. (sygn. akt P 22/19, postanowienie TK z dnia 20 kwietnia 2020 r. (sygn. akt U 1/20)).

40 W tym kontekście sąd odsyłający zauważa, że Trybunał Konstytucyjny wypracował to orzecznictwo w okresie, w którym nie stanowi on już organu zapewniającego skuteczną ochronę sądową, a w składach wydających te rozstrzygnięcia zasiadały osoby nieuprawnione do orzekania wybrane na miejsca już obsadzone przez Sejm VII kadencji. Informacje odnośnie Trybunału Konstytucyjnego zamieszczone w uzasadnionym wniosku Komisji dotyczącym decyzji Rady w sprawie stwierdzenia wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez Rzeczpospolitą Polską zasady praworządności z dnia 20 grudnia 2017 r. (COM(2017) 835 final) są nadal aktualnie i sąd odsyłający przyjmuje je jako własne.

41 Sąd odsyłający – chcąc ocenić czy spełnia on kryteria ustanowienia uprzednio na mocy ustawy – powinien zatem incydentalnie skontrolować uchwałę Izby Dyscyplinarnej, także z punktu widzenia jej mocy wiążącej, jednak zakazują mu tego przepisy krajowe oraz orzecznictwo organu, który sam nie spełnia gwarancji skutecznej ochrony sądowej. Wobec tego powstaje wątpliwość czy sąd odsyłający ma takie uprawnienie, a zatem czy prawo Unii sprzeciwia się wspomnianym przepisom i orzecznictwu Trybunału Konstytucyjnego.

C. Moc wiążąca uchwały Izby Dyscyplinarnej (pytanie 3)

42 Biorąc pod uwagę wątpliwości wyrażone w pytaniach 1–2, sąd odsyłający zastanawia się nad kluczową kwestią, której dotyczy niniejsze odesłanie prejudycjalne, tj. mocy wiążącej uchwały Izby Dyscyplinarnej i jej wpływu na skład sądu.

43 Bardziej szczegółowo, sąd odsyłający ma wątpliwości, czy z uwagi na status Izby Dyscyplinarnej należy przyjąć, że doszło do skutecznego zawieszenia wspomnianego sędziego w czynnościach służbowych.

44 Jak wspomniano, na sądzie odsyłającym ciąży obowiązek kontroli czy spełnia on kryteria ustanowienia uprzednio na mocy ustawy (wyrok z dnia 26 marca 2020 r., szczególna procedura kontroli orzeczenia Simpson/Rada i HG/Komisja, C 542/18 RX-II i C 543/18 RX-II, EU:C:2020:232, pkt 57 i przytoczone tam orzecznictwo). Ocena skutków prawnych zezwolenia Izby Dyscyplinarnej, obejmującego zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych, stanowi wobec tego zasadniczy element powyższej kontroli.

45 Trybunał wielokrotne podkreślał znaczenie zasady powagi rzeczy osądzonej zarówno w porządku prawnym Unii, jak i w krajowych porządkach prawnych. W jego ocenie, dla zapewnienia stabilności prawa i stosunków prawnych, jak też prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości, istotne jest, aby orzeczenia sądowe, które stały się prawomocne po wyczerpaniu przysługujących środków odwoławczych lub po upływie przewidzianych dla tych środków terminów, nie podlegały już zaskarżeniu. W takim układzie prawo Unii nie zobowiązuje sądu krajowego do odstąpienia od stosowania krajowych zasad proceduralnych nadających powagę rzeczy osądzonej danemu orzeczeniu, nawet jeżeli pozwoliłoby to na doprowadzenie do zgodności z prawem Unii sprzecznej z tym prawem sytuacji krajowej (zob. wyrok z dnia 2 kwietnia 2020 r., CRPNPAC i Vueling Airlines, C 370/17 i C 37/18, EU:C:2020:260, pkt 88–89 i przytoczone tam orzecznictwo).

46 W tym względzie sąd odsyłający wskazuje, że zezwolenie Izby Dyscyplinarnej, obejmujące w szczególności zawieszenie sędziego sądu krajowego w czynnościach służbowych – z uwagi na charakter tej izby – nie ma waloru „orzeczenia sądowego”, gdyż taki przymiot przysługuje jedynie rozstrzygnięciom wydanym przez organ spełniający wymogi skutecznej ochrony sądowej w rozumieniu prawa Unii.

47 Co więcej, sądowi odsyłającemu trudno jest przyjąć, że moc wiążąca uchwały Izby Dyscyplinarnej jest niepodważalna, gdyż służy to „zapewnieniu stabilności prawa i stosunków prawnych, jak też prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości”. W ocenie sądu odsyłającego jest wręcz przeciwnie – możliwość zawieszania w czynnościach służbowych sędziego sądu krajowego przez Izbę Dyscyplinarną, w praktyce na czas nieokreślony, w żadnej mierze nie zapewnia stabilności prawa i stosunków prawnych, a z pewnością nie przyczynia się do prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości. Rozstrzygnięcia organu, który sam nie spełnia wymogów skutecznej ochrony sądowej, a jego dotychczasowa działalność jawi się jako sprzeczna z wartościami, na jakich opiera się Unia, nie mogą korzystać z takiej samej ochrony, jak orzeczenia sądowe. Z tej przyczyny, m.in. na podstawie zasady pierwszeństwa należałoby konsekwentnie zakwestionować ich moc wiążącą.

48 Sąd odsyłający ma również świadomość, że w razie udzielenia przez Trybunał odpowiedzi twierdzącej na to pytanie inne organy państwa – w szczególności prezes – mogą podjąć próbę ograniczenia skutków tego orzeczenia w krajowym porządku prawnym. Z tej przyczyny sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy obowiązek odmowy przyznania mocy wiążącej rozstrzygnięciu Izby Dyscyplinarnej rozciąga się również na inne organy państwa, w tym prezesa sądu, i czy ma on obowiązek przywrócenia sędziego pierwotnie wyznaczonego do rozpoznania sprawy w postępowaniu głównym do składu orzekającego. W przeciwnym wypadku sąd krajowy uznałby milcząco skutki prawne uchwały Izby Dyscyplinarnej, co nie powinno mieć miejsca w państwie członkowskim Unii opartej o wartość rządów prawa.

VI. Wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym

49 Niniejsze odesłanie dotyczy fundamentalnego elementu prawa do skutecznej ochrony sądowej, jakim jest prawo do sądu ustanowionego uprzednio na mocy ustawy. Pośrednio dotyczy ono również działalności organu funkcjonującego w strukturze Sądu Najwyższego, jakim jest Izba Dyscyplinarna oraz zakresu postanowienia Trybunału z dnia 8 kwietnia 2020 r., Komisja/Polska (C-791/19 R, EU:C:2020:277).

50 W tym kontekście nie sposób pominąć faktu, że Izba Dyscyplinarna, mimo postanowienia Trybunału, regularnie zawiesza sędziów sądów krajowych w czynnościach służbowych uniemożliwiając im orzekanie. Taka praktyka, w ocenie sądu odsyłającego sprzeczna z prawem Unii, wywołuje w państwie członkowskim daleko idące skutki systemowe wpływając na spełnianie przez te sądy – w składach zmienionych na skutek uchwał Izby Dyscyplinarnej – kryteriów ustanowienia uprzednio na mocy ustawy.

51 Niezwłoczne wydanie rozstrzygnięcia przez Trybunał może zatem rozwiać poważne wątpliwości, jakie wyraża sąd odsyłający, co do zasadniczych kwestii mających związek z podstawowymi przepisami prawa Unii wskazanymi w odesłaniu, a także co do konsekwencji, jakie mogłaby mieć wykładnia tego prawa dla samego składu tego sądu. Zadane pytania odnoszą się także do Izby Dyscyplinarnej funkcjonującej w strukturach najwyższej instancji sądowniczej w Rzeczypospolitej Polskiej oraz organu wyłącznie uprawnionego do podejmowania decyzji w sprawie zawieszenia sędziego w czynnościach służbowych (por. postanowienie Prezesa TSUE z dnia 26 listopada 2018 r., A.K. i in. (Niezależność Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, C 585/18, C 624/18 i C 625/18, EU:C:2018:977, pkt 21).

52 Z powyższych przyczyn wniosek o rozstrzygnięcie sprawy w trybie przyspieszonym jest zasadny.