Gdańsk — ksiądz i szafarze postanowili spalić książki, które prowadzą do zepsucia. Większości komentujących przypomina to wyczyny nazistów, mamy bliższe w czasie przykłady muzułmańskich fanatyków. Na zdjęciu z Gdańska widzimy malutką grupkę zaledwie kilku osób i to przede wszystkim zwraca uwagę księdza Wojciecha Lemańskiego, który pisze, że kościoły pustoszeją i że jedyne, co pozostaje, to uciekać, trzymać się od fanatycznych głupców z daleka. Na Jasnej Górze Kościół matka nasza tuli narodowców, dobrze wiedząc, że nic tak nie wiąże z wiarą ojców, jak wezwania do patriotycznego wzwodu.
I znów przypomina to lata trzydzieste ubiegłego wieku. Chociaż nadal nie jesteśmy pewni, czy kapłani wzorują się na historii odległej, czy kierują się ekumeniczną zazdrością, patrząc na gorącą wiarę wyznawców Allaha. Tej bowiem, jak się wydaje, nie zagraża ani nowoczesna nauka, ani żadna laicyzacja. Allah jest większy i nawet jeśli to trochę irytuje, to przede wszystkim budzi zazdrość.
Tymczasem zbliża się strajk nauczycieli. Strajk ekonomiczny, a nie polityczny, co dla odmiany przypomina napis na bramie szczecińskiej stoczni, w niby nie tak odległych czasach komunistycznych. Fakt, że nauczyciele chcą lepiej zarabiać, to akurat jest zrozumiałe. Czy chcą mieć również prawo do tego, żeby móc uczciwie wykonywać swój zawód? Pytanie jest oczywiście źle postawione. Powinniśmy raczej pytać, jak wielu z nich gotowych jest walczyć również o prawo do uczciwego wykonywania zawodu nauczyciela, jak również o to, co przez to rozumieją.
To, co jest pewne, to że gdyby jakiekolwiek przedsiębiorstwo miało taką wydajność jak polska oświata, musiałoby już dawno zbankrutować. Oczywiście, gdybyśmy chcieli nauczycieli obarczyć odpowiedzialnością za stan umysłów w Polsce, to mieliby pełne prawo do odbicia piłeczki i wskazania na polityków, którzy zrobili wszystko, co w ich mocy, by nauczyciel miał możliwie najgorsze warunki wykonywania swojego zawodu.
Patrząc na ostatnią reformę naszego systemu oświatowego, odnosi się wrażenie, że istnieje zasadnicza różnica między ideą wydajnej oświaty obecnego obozu rządzącego i wszystkich rządów poprzednich od 1989 roku. To prawda. Ideą najnowszych reform nie jest wypuszczanie ze szkół istot umiejących czytać, pisać i rachować, rozumiejących słowo mówione i pisane, zafascynowanych nauką i rozumiejących zasady komunikowania się i dyskutowania. Niektórzy twierdzą, że ta reforma oparta jest na koncepcji systemu oświatowego, który masowo produkuje obywateli nieustannie szukających okazji do patriotycznych i religijnych orgazmów, czemu najlepiej sprzyja maksymalnie ograniczona sprawność czytania i pisania oraz wierność tradycji ptasiego radia (okazjonalnie uciszanego wrzaskiem). Czy ta opinia jest krzywdząca? Podstawa programowa, obsada kuratoriów i nowe podręczniki szkolne wydają się taką opinię potwierdzać.
Skąd się to wzięło? Nowa władza dała więcej tego, co było trwale obecne w polskiej oświacie od wieków.
Takie mieliśmy i takie mamy rzeczpospolite, jakie było młodzieży chowanie. Obecna władza wybrana została głosami absolwentów szkół w systemie komunistycznym oraz szkół, jakie zafundowaliśmy sobie już w systemie demokratycznym.
Oskarżanie pani Zalewskiej o winę za stan czytelnictwa w Polsce byłoby z gruntu nieuczciwe. Aczkolwiek nikt nie miał tak makabrycznych pomysłów, jak pani Zalewska, to nadal (bez obawy popełnienia błędu) możemy stwierdzić, że nikt również wcześniej nie próbował oprzeć polskiej szkoły na dobrych nauczycielach, a myśl o tym, że dom buduje się od fundamentów, bardzo kiepsko przebijała się do ludzi odpowiedzialnych za reformowanie systemu oświatowego.
Wiele lat temu kardynał Kazimierz Nycz (zapewne szczerze) pytał: komu mogłaby przeszkadzać katecheza w przedszkolach? Tymi, którym ci katecheci w przedszkolach przeszkadzali, nie byli nauczyciele nauczania początkowego w szkołach podstawowych (bezpośredni odbiorcy absolwentów przedszkolnej katechezy), ani nauczyciele w gimnazjach, ani nauczyciele w szkołach średnich, ani profesorowie uniwersytetów, ani wreszcie kuratorzy oświaty, ani Ministerstwo Edukacji Narodowej. Kościół o edukacji wiedział więcej niż wszyscy pracownicy systemu oświatowego razem wzięci. Wiedział dobrze, że czym skorupka za młodu nasiąknie… Fakt, że umysły dzieci w momencie, kiedy są najbardziej chłonne, najciekawsze świata i najbardziej elastyczne, są wygaszane, zniechęcane do wszelkiego krytycyzmu i uczone autorytarnego porządku, był dla większości tak naturalny, że kardynał mógł szczerze pytać, komu to właściwie może przeszkadzać, nie narażając się na rzeczową odpowiedź.
Stwierdzenie, że najważniejszym zadaniem państwowych przedszkoli jest wyrównywanie szans dzieci, które otrzymały zbyt mało stymulacji intelektualnej w domach, mogłoby być potraktowane jako obraza rodziców i kultury narodowej (no, chyba żebyśmy przekonali rodziców, że ich dzieci zasługują na wyrównanie ich szans, a ministrów, że nie ma na świecie cenniejszych zasobów jak potencjał intelektualny społeczeństwa).
Możemy powiedzieć, że inne narody europejskie miały długą tradycję demokracji i znacznie lepsze systemy oświatowe, a ich szkoły również się psuły, czytelnictwo spada, radykalizują się i gwałtownie wzrasta tendencja do prawicowego i lewicowego populizmu. (Opinie o ich reformach oświatowych są druzgoczące).
Więc to nie oświata, a plamy na słońcu? Powiedzmy sobie, że nie tylko oświata, że bardzo wiele czynników, wśród których poczesne miejsce zajmuje tęsknota za uproszczoną i zrozumiałą wizją świata, potrzeba przynależności do szlachetnych, pięknych i mądrych, potrzeba wroga i cokolwiek skrywana potrzeba mordu, krótko mówiąc potrzeba poświaty, która pozwoli poruszać się w mroku. Dualizm, pokraczna manichejszczyzna, siły światła i ciemności, dobra i zła z szansą zapisania się po właściwej stronie dobra i światła definiowanych przez niezbyt rozgarniętych kapłanów, partyjne media społecznościowe i tabloidalne media głównego nurtu. Dobra lewica, zła prawica i odwrotnie. Dobra wiara, paskudny sekularyzm, progresiści kontra konserwatyści. Mroki prymitywnego fanatyzmu wydają się nadchodzić ze wszystkich stron.
Katolicki publicysta, Szymon Hołownia, na marginesie tego palenia książek pisał o herezji w świecie, w którym walczą dwie siły. Ten gdański incydent prowadzi go do krzyku o kryzysie polskiego Kościoła, o tuleniu narodowców i ukrywaniu pedofilii. Ten kryzys to wręcz „śmierć polskiego Kościoła”:
„Dla mnie ta śmierć polskiego Kościoła, którą właśnie na żywo zacząłem oglądać, jest jednocześnie początkiem opowieści o jego — naprawdę w to wierzę — nowym, bardziej ewangelicznym odrodzeniu. Właśnie dlatego moje miejsce jest dziś przy moich braciach, a nie na odpływającej od naszego nabierającego wody statku szalupie”.
Kierując reflektor na swój ukochany Kościół (polski Kościół), ten światły i otwarty publicysta gubi świat. Pedofilia w Kościele katolickim jest problemem światowym i spowodowała światowy kryzys w tym Kościele. Nauczanie w prymitywnym manichejskim duchu to wielowiekowa tradycja tego Kościoła. Jest jednak jeszcze gorzej. Ludzie coraz częściej nazywają państwową telewizję „szczujnią”. Sądząc po tym, co czytam (nie mam telewizora), to jest szczujnia. Ale problem jest poważniejszy, bo ten dualistyczny obraz świata wydaje się udzielać niemal wszystkim. I znów, podobnie jak w przeszłości, jesteśmy (w Polsce) zaledwie odbiorcą trendów przewalających się przez świat. Na zachodnich uniwersytetach debaty zostały zastąpione przez wrzaski i awantury, umysły dziennikarzy liberalnych mediów wydają się tak otwarte, że rozum zgubili i pluralizm zmienił się w ultraliberalną, aż nazbyt często trącącą fanatyzmem szczujnię.
Nazywa się to czasami tyranią poprawności politycznej. Jednak ta poprawność polityczna jest raczej symptomem niż przyczyną choroby. Czy przyczyną jest tęsknota do prostej, manichejskiej wizji świata w chaosie nadmiaru informacji, której bez radykalnych uproszczeń nie da się uporządkować? Być może. Są takie teorie. Nie znam odpowiedzi. Pozostaje zdumienie nie tyle nawrotem, ile lawinowym wzrostem nienawiści do Żydów (czasem skrywanej za akceptowanym na salonach antysyjonizmem), objęciem przez lewicę islamofaszyzmu (w imię miłości do nieistniejącego już Trzeciego Świata), absurdalny rasizm utytułowanych humanistów, niezdolnych do odróżnienia religii i rasy i twierdzących, że krytyka islamu jest rasizmem, czy wychowanych w duchu liberalizmu w najlepszych brytyjskich szkołach urzędników odsyłających kobietę na pewną śmierć w Iranie z motywacją, że jej chrześcijańska wiara jest nieszczera, gdyż nie wierzy, że Jezus ją ochroni. (Ten gatunek liberalnego fanatyzmu może być wręcz bardziej przerażający niż kilku świrów popisujących się paleniem książek).
Czy świat zwariował? To pytanie implikuje, że kiedyś był normalny. Nie był. Europa przez stulecia była polem nieustannych bratobójczych wojen. Nie inaczej to wyglądało na innych kontynentach. W sprawach wewnętrznych w walce o władzę szczucie było najbardziej cenionym narzędziem, a chętnych do mordów nie brakowało nigdy. Zawsze łatwiej namówić ludzi, by sięgnęli po nóż niż po książkę.
Portal Polonia Christiana oburzył się niedawno na powtórzoną przez Pawła Śpiewaka tezę, że prawdopodobnie Polacy podczas wojny zabili więcej Żydów niż Niemców. Portal zmobilizował 41 znanych narodowo-katolickich intelektualistów, którzy wezwali profesora Śpiewaka by „zaprzestał dewastacji polskiego życia publicznego wypowiedziami podobnymi powyższym”.
Skusiło mnie, żeby dopisać swój komentarz:
I na co tu się oburzać? To są bardzo ostrożne oszacowania. W ruchu oporu było kilka procent społeczeństwa, w ludobójczym szale kilkanaście, a może i kilkadziesiąt. Ruch oporu wstrzymywał się z akcjami zbrojnymi, żeby nie narażać własnej cywilnej ludności. Mordercy Żydów z naszego społeczeństwa mieli psychologiczne przygotowanie przez Kościół i narodowców i znaleźli się w sytuacji, w której okupant nie tylko nie karał za mordowanie, ale wręcz zachęcał. Niektórzy badacze tych strasznych czasów dochodzą do wniosku, że jesteśmy społeczeństwem potworów. To prawda, ale badając historię ludobójstw, ludobójstwa Ormian w Turcji, zachowań Japończyków w Chinach, Korei czy Indonezji, ludobójstw organizowanych przez Stalina w ZSRR, Rewolucję Kulturalną w Chinach, ludobójstwa w Kambodży, Ruandzie czy Sudanie widzimy, że to ludzki gatunek jest taki. Nie jesteśmy gorsi, jesteśmy tylko tacy sami. Wystarczy pozwolić i zachęcić, a okazuje się, że „normalni” są nienormalni.
Dowiedziałem się, że Bóg mnie skarze, ale nie w tym rzecz. Poważniejsze pytanie, czy grozi nam powrót w stare koleiny, czy zdołamy z tego wyjść? Niestety nie jest to pytanie dotyczące tylko Polski.
Andrzej Koraszewski
*Autor jest byłym dziennikarzem BBC, wiceszefem polskiej sekcji BBC, i publicystą paryskiej „Kultury” i londyńskiego „Aneksu”
