W najbliższych dniach Fundacja im. Stefana Batorego przedstawi raport „Funkcjonowanie Trybunału Konstytucyjnego 2014 – 2017”, przygotowany przez Zespół Ekspertów Prawnych. Fundacja udostępniła Monitorowi dwa dokumenty, z których drugi publikujemy poniżej. Są to wybrane z Raportu fragmenty rozdziałów o wyłączaniu sędziów TK i zmianie składów orzekających.

Autorem rozdziałów jest dr Michał Ziółkowski z Archiwum Osiatyńskiego.

I. WYŁĄCZENIE SĘDZIEGO TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO W 2017 ROKU

Pierwszy rok obowiązywania przepisów ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym z 30 listopada 2016 roku, w tym regulacji o wyłączeniu sędziego, okazał się pod wieloma względami szczególny. Po pierwsze, obowiązująca regulacja ustawowa stała się podstawą licznych wniosków Rzecznika Praw Obywatelskich oraz kilku innych uczestników postępowania, a także wniosków samych sędziów TK o wyłączenie ze sprawy. Rozpoznając je w 2017 roku, TK wydał aż kilkanaście postanowień, w których stosował art. 39–41 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku. Po drugie, we wnioskach kierowanych do TK podniesiono bezprecedensowy zarzut wyłączenia z rozpoznania sprawy osoby, która – w ocenie wnioskodawcy – nie jest w ogóle konstytucyjnie uprawniona do orzekania, gdyż została wybrana na stanowisko legalnie obsadzone przez Sejm poprzedniej kadencji. Po trzecie, pierwszy raz w ponad trzydziestoletniej historii TK Prokurator Generalny złożył wniosek o wyłączenie trzech sędziów TK, ponieważ została zakwestionowana przed Trybunałem podstawa prawna wyboru tych sędziów. Po czwarte, również pierwszy raz w historii orzecznictwa konstytucyjnego, w zdaniu odrębnym sędziego TK wprost sformułowano zarzut naruszenia zasady nikt nie może być sędzią we własnej sprawie przez TK przy rozpoznaniu wniosku o wyłączenie dwóch osób wybranych przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone wcześniej przez Sejm VII kadencji. W wydaniu postanowienia merytorycznego brał bowiem udział H. Cioch, do którego odnosiła się wskazywana we wniosku okoliczność uzasadniająca wyłączenie z rozpoznawanej sprawy. Po piąte, w debacie publicznej zostały sformułowane zarzuty stosowania podwójnych standardów podczas rozstrzygania przez TK poszczególnych wniosków o wyłączenie sędziego Trybunału oraz naruszenia ustawowej zasady przydziału spraw w kolejności alfabetycznej. Samo zaś zagadnienie wyłączenia sędziego TK było przedmiotem licznych wypowiedzi prasowych.

Poniżej przedstawiamy analizę praktyki stosowania ustawowych przepisów o wyłączeniu sędziego mocą postanowienia TK w 2017 roku, w tym praktyki wyznaczania składów TK przez Prezesa TK. Zebrane dane pozwoliły zweryfikować formułowane w dyskusji publicznej zarzuty naruszenia ustawowych przepisów o wyłączeniu sędziego TK.

Podstawę analizy stanowił udostępniony przez Biuro TK materiał, który obejmował wyłącznie dokumenty z 2017 r. związane ze stosowaniem nowych ustawowych przepisów o wyłączeniu sędziego TK, w tym: siedem wniosków Rzecznika Praw Obywatelskich; dwa wnioski Prokuratora Generalnego; dwa wnioski innych uczestników postępowania; siedem wniosków złożonych przez sędziów TK; trzy wnioski osób wybranych przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK obsadzone zgodnie z prawem przez Sejm VII kadencji; 19 postanowień Trybunału Konstytucyjnego wydanych na podstawie art. 41 ust. 3 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku; postanowienie prezesa TK wydane na podstawie art. 41 ust. 2 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku.

Praktyka stosowania przepisów o wyłączeniu sędziego Trybunału Konstytucyjnego w 2017 roku

[…]Z analizowanego materiału wynika, że w następstwie 20 złożonych w 2017 roku przez różne podmioty wniosków o wyłączenie sędziego z rozpoznania sprawy przez TK, prezes TK wyznaczył trzyosobowy skład Trybunału w 19 sprawach, w jednej zaś wydał sam postanowienie o wyłączeniu sędziego (zgodnie z art. 41 ust. 2 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku). Jako przewodniczący składu najczęściej wyznaczany był sędzia TK G. Jędrejek (w ośmiu sprawach). Henryk Cioch został wyznaczony do przewodniczenia składowi w dwóch sprawach. Pozostali wyznaczeni sędziowie TK lub osoby wskazane przez Prezesa przewodniczyli po jednej sprawie o wyłączenie sędziego Trybunału.

[…]W 17 (spośród 19) sprawach rozpoznanych przez trzyosobowy skład TK przewodniczącym składu orzekającego został albo sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji, albo osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. W dwóch sprawach przewodniczącym składu orzekającego był sędzia wybrany przez Sejm VI kadencji (S. Wronkowska-Jaśkiewicz) oraz Sejm VII kadencji (L. Kieres).

[…] Powiązanie powyższych ustaleń w zakresie praktyki wyznaczania przewodniczącego składu z przedmiotem i zakresem wniosków o wyłączenie sędziego TK pozwala dostrzec kolejną tendencję w stosowaniu przepisów ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku. Zachodzi bowiem relacja między wnioskami o wyłączenie z rozpoznania sprawy osób, które zostały wybrane przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji, a kadencją Sejmu, w której został wybrany przewodniczący składu Trybunału rozpoznającego taki wniosek. W żadnej z 12 spraw, w których TK rozstrzygał o wyłączeniu osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji, na przewodniczącego nie wyznaczono sędziego, którego wybrał Sejm VI albo VII kadencji. Sprawom przewodniczyli zawsze albo sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji (G. Jędrejek, Z. Jędrzejewski, J. Przyłębska, M. Warciński), albo inna osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji (H. Cioch, J. Piskorski). Praktyka wyznaczania wyłącznie sędziów lub osób wybranych przez Sejm VIII kadencji na przewodniczącego składu orzekającego znalazła również zastosowanie w sprawach, w których wniosek o wyłączenie złożył sam H. Cioch z uwagi na jego zaangażowanie jako senatora przed wyborem do Trybunału.

W sprawach zainicjowanych wnioskami: Rzecznika Praw Obywatelskich, jednostek samorządu terytorialnego (w sprawie K 24/14) oraz Zgromadzenia Ogólnego Sędziów SN (w sprawie K 3/17), w których podnoszono zarzut nieprawidłowego obsadzenia składu TK, w siedmiu wypadkach przewodniczył sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji (G. Jędrejek, J. Przyłębska, M. Warciński), w dwóch zaś – osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji (H. Cioch, J. Piskorski). Tym samym Prezes TK dwukrotnie na przewodniczącego składu orzekającego wyznaczyła osobę znajdującą się w analogicznej sytuacji faktycznej i prawnej, co osoba objęta wnioskiem o wyłączenie. W momencie, gdy rozstrzygano wnioski RPO o wyłączenie sędziego w sprawach K 2/15 i K 36/15, wobec przewodniczących składów orzekających (tj. H. Ciocha oraz J. Piskorskiego) aktualne pozostawały zarzuty wybrania ich przez Sejm VIII kadencji na obsadzone już wcześniej stanowisko sędziego TK. Przewodnicząc sprawom o rozpoznanie wniosków o wyłączenie L. Morawskiego i M. Muszyńskiego, osoby te rozstrzygały więc pośrednio w swojej sprawie, kształtując linię orzeczniczą znajdującą do nich zastosowanie.

[…] Z analizowanego materiału wynika, że jako sprawozdawca w sprawach inicjowanych wnioskami o wyłączenie członka składu orzekającego najczęściej wyznaczany był sędzia TK M. Warciński (sześć spraw) oraz M. Muszyński (trzy sprawy). Sędziowie TK J. Przyłębska i Z. Jędrzejewski byli łącznie sprawozdawcami w czterech sprawach. Pozostali wyznaczeni sędziowie Trybunału Konstytucyjnego lub osoby wskazane przez jego Prezesa sprawozdawali po jednej sprawie o wyłączenie sędziego TK.

[…] W 17 (spośród 19) sprawach rozpoznanych przez trzyosobowy skład TK sprawozdawcą składu orzekającego został albo sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji, albo osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. W dwóch sprawach przewodniczącymi składu orzekającego byli sędziowie wybrani przez Sejm VI kadencji (P. Tuleja, S. Wronkowska-Jaśkiewicz). Sprawy te dotyczyły odpowiednio wyłączenia sędziego TK S. Rymara z uwagi na znajomość z uczestnikiem postępowania oraz wyłączenia sędziego TK M. Warcińskiego z uwagi na wyrażony wcześniej pogląd prawny w kwestii związanej merytorycznie z przedmiotem rozstrzygnięcia przez TK.

[…]W analizowanym okresie Trybunał Konstytucyjny wydał 12 postanowień w przedmiocie wniosków o wyłączenie z rozpoznania sprawy osób wybranych przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. We wszystkich tych sprawach sprawozdawcą był albo sędzia TK wybrany w VIII kadencji, albo osoba wybrana na stanowisko sędziego TK w VIII kadencji Sejmu. W żadnym z wypadków na stanowisko sprawozdawcy nie został wyznaczony sędzia wybrany w VI lub VII kadencji Sejmu.

Konkluzje

Na podstawie zgromadzonego i przeanalizowanego materiału za uprawdopodobniony można uznać pogląd podający w wątpliwość zgodność wydanych w 2017 roku zarządzeń Prezesa TK (o wyznaczeniu składu do rozpoznania wniosków o wyłączenie sędziego Trybunału z rozpoznania sprawy przez TK) z art. 38 ust. 1 ustawy o postępowaniu przed TK. Przeanalizowane dokumenty wykazują bowiem sześć swoistości faktycznych i procesowych, których kumulacja istotnie zmniejsza prawdopodobieństwo wyznaczania składów orzekających zgodnie z regułą alfabetycznego przydziału spraw i z uwzględnieniem kolejności ich wpływu do TK. Należało bowiem uwzględnić, co następuje:

Po pierwsze, w 17 (z 19 analizowanych i rozpoznanych przez TK w postępowaniu merytorycznym w 2017 roku) sprawach o wyłączenie członka składu orzekającego orzeczenie zostało wydane w składzie złożonym tylko z sędziów TK i osób wybranych przez Sejm VIII kadencji. Jedynie w dwóch sprawach Prezes TK wyznaczył do składu orzekającego sędziów wybranych przez Sejm VI i VII kadencji. Jedna z tych spraw dotyczyła wyłączenia sędziego wybranego przez Sejm VI kadencji, druga – sędziego wybranego przez Sejm VIII kadencji. Dwóch czynnych sędziów TK (wybranych przez Sejm VI kadencji) nie zostało ani razu wyznaczonych w 2017 roku do rozpoznania spraw o wyłączenie sędziego Trybunału.

Po drugie, we wszystkich (analizowanych i rozpoznanych przez TK w postępowaniu merytorycznym w 2017 roku) sprawach, które dotyczyły wniosku uczestnika postępowania o wyłączenie osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji, Prezes Trybunału wyznaczył skład orzekający złożony wyłącznie z sędziów TK i osób wybranych przez Sejm VIII kadencji.

Po trzecie, w każdej (z rozpoznanych przez TK w postępowaniu merytorycznym w 2017 roku) sprawie, która została zainicjowana wnioskiem o wyłączenie osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji, przewodniczącym i sprawozdawcą składu orzekającego był albo sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji, albo inna osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji.

Po czwarte, w ośmiu (z 19 analizowanych i rozpoznanych przez TK w postępowaniu merytorycznym w 2017 roku) sprawach o wyłączenie członka składu orzekającego przewodniczącym był ten sam sędzia TK. Sędzia ten przewodniczył w pięciu (z dziewięciu) sprawach zainicjowanych w 2017 roku wnioskami Rzecznika Praw Obywatelskich i innych uczestników postępowania (o wyłączenie osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji).

Po piąte, w sześciu (z 19 analizowanych i rozpoznanych przez TK w postępowaniu merytorycznym w 2017 roku) sprawach o wyłączenie członka składu orzekającego sprawozdawcą był ten sam sędzia TK. Sędzia ten pełnił funkcję sprawozdawcy w trzech (z dziewięciu) spraw zainicjowanych w 2017 roku wnioskami Rzecznika Praw Obywatelskich i innych uczestników postępowania (o wyłączenie osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji).

Po szóste, sześć razy 6-krotnie Prezes TK do rozpoznania sprawy w postępowaniu merytorycznym w 2017 roku wyznaczył ten sam skład orzekający odpowiednio w dwóch sprawach zainicjowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich oraz czterech sprawach zainicjowanych zarówno przez uczestników postępowania, jak i samych sędziów TK.

Po przeanalizowaniu wydanych w 2017 roku, na etapie merytorycznego rozpoznania sprawy, postanowień TK, o których mowa w art. 39 ust. 2 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku, należy podkreślić, że w trzech sprawach (zainicjowanych wnioskami o wyłączenie osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji) doszło do naruszenia zasady nemo iudex in causa sua. Okoliczności uzasadniające wyłączenie osoby objętej wnioskiem uczestnika postępowania odnosiły się bowiem również do przewodniczącego, w trzeciej zaś sprawie – do sprawozdawcy składu orzekającego. W sprawach tych orzekali bowiem nie tylko sędziowie TK wybrani przez Sejm VIII kadencji, ale również osoby wybrane w tej samej kadencji. Naruszenie zakazu orzekania przez sędziego we własnej sprawie jest w tym wypadku tym bardziej jaskrawe, że nie zależy ono od konstytucyjnej oceny wyboru przez Sejm VIII kadencji osób na już obsadzone stanowiska sędziów TK. Do naruszenia zasady nemo iudex in causa sua wystarczyło bowiem stwierdzenie, że osoba objęta wnioskiem i osoba rozstrzygająca charakteryzują się wspólną cechą relewantną, co uzasadnia wątpliwości w zakresie ich bezstronności.

W analizowanych sprawach ujawniły się następstwa niekonstytucyjnych czynności Sejmu VIII kadencji oraz Prezydenta, które w 2015 i 2016 roku doprowadziły do powołania do TK osób na stanowiska sędziowskie legalnie już obsadzone. Spór o zgodną z Konstytucją obsadę Trybunału zdominował postępowania, o których mowa w art. 39 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku. We wszystkich (dziewięciu) sprawach zainicjowanych w 2017 roku wnioskami Rzecznika Praw Obywatelskich i innych uczestników postępowania (o wyłączenie osoby wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji) TK postanowił nie wyłączać członka składu orzekającego. Uzasadnione z perspektywy prawa konstytucyjnego, zwłaszcza w świetle orzeczeń TK zapadłych w sprawach K 34/15, K 35/15, U 8/15, K 47/15, K 39/16 oraz K 44/16, wnioski uczestników postępowania, przede wszystkim Rzecznika Praw Obywatelskich, o wyłączenie ze składu orzekającego osób nieupoważnionych do wyrokowania, nie zostały wszakże uwzględnione przez TK. W 2017 roku doszło do ukształtowania się konsekwentnej linii argumentacji TK, jakoby w obowiązującym stanie prawnym w ogóle nie było możliwe wyłączenie ze składu orzekającego osoby nieupoważnionej konstytucyjnie do orzekania z uwagi na brak podstawy prawnej, a w orzecznictwie konstytucyjnym nigdy wcześniej nie doszło do potwierdzenia konstytucyjności wyboru trzech sędziów przez Sejm VIII kadencji. Polemizując z wnioskodawcami, TK podjął próbę relatywizacji i przemilczenia części ustaleń dokonanych zwłaszcza w sprawie K 34/15 i U 8/15. Zignorował zarazem ratio instytucji wyłączenia, jakim jest nie tylko doraźna ochrona bezstronności w konkretnym postępowaniu, ale także ochrona i umacnianie legitymizacji całego organu.

II. ZMIANY SKŁADU ORZEKAJĄCEGO TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO

Pierwszy rok obowiązywania przepisów ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym z 30 listopada 2016 roku, w tym regulacji o wyznaczaniu składu TK, okazał się pod wieloma względami szczególny. Po pierwsze, do składów orzekających Trybunału zostały wyznaczone osoby wybrane przez Sejm na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm poprzedniej kadencji. Po drugie, dokonywane przez prezesa TK w 2017 roku zmiany składów orzekających spotkały się z reakcją niektórych uczestników postępowania, którzy złożyli wnioski o wyłączenie nowych członków składów orzekających jako nieuprawnionych do orzekania. Po trzecie, już w pierwszych dwóch miesiącach swego urzędowania w 2017 roku Prezes TK wydał ponad 50 zarządzeń o zmianach w składach orzekających w sprawach przekazanych do merytorycznego rozpoznania oraz ponad 40 zarządzeń o zmianach składów orzekających w sprawach na etapie wstępnego rozpoznania skargi konstytucyjnej. Po czwarte, w debacie publicznej sformułowano zarzuty naruszenia przez Prezesa TK przepisów ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku.

Poniżej przedstawiamy analizę praktyki stosowania ustawowych przepisów o wyznaczaniu w pierwszych dwóch miesiącach 2017 roku w sprawach przekazanych do merytorycznego rozpoznania. Zebrane dane pozwoliły – na reprezentatywnej próbie dokumentów – zweryfikować formułowane w dyskusji publicznej zarzuty naruszenia ustawowych przepisów o wyłączeniu sędziego TK

Podstawę analizy stanowił udostępniony przez Biuro TK materiał, który obejmował 53 zarządzenia Prezesa TK z: 4 stycznia, 11 stycznia, 12 stycznia, 25 stycznia, 26 stycznia, 31 stycznia i 8 lutego 2017 roku wydane w sprawach na etapie ich merytorycznego rozpoznania. Ponadto zgromadzono i wykorzystano: pismo sędzi TK M. Pyziak-Szafnickiej z 11 października 2017 roku w sprawach K17/14 oraz SK 29/16, kierowane do Prezesa TK z wnioskiem o „wydanie zarządzenia, które miałoby na celu zmianę składów orzekających w ten sposób by Sędziego TK Marka Zubika zastąpił inny sędzia TK (…) obie (…) sprawy wymagają szybkiego rozstrzygnięcia, a – ze względu na brak wyjaśnienia statusu Sędziego Zubika i Jego powstrzymywanie się od orzekania – nie mogą być zakończone”, a także – stanowiące następstwo wspomnianego pisma – zarządzenie Prezesa TK z 16 października 2017 roku zmieniające skład orzekający w sprawie K 17/14.

Zarządzenia Prezesa TK o zmianie składów orzekających wydane w styczniu i lutym 2017 roku

Prezes Trybunału Konstytucyjnego wydała w styczniu i lutym 2017 roku 53 zarządzeń w 49 sprawach zawisłych przed TK na etapie ich merytorycznego rozpoznania. W czterech sprawach (tj. U 1/16, K 49/15, K 34/16 oraz K 17/16) Prezes TK wydał po dwa zarządzenia zmieniające wcześniej wyznaczony skład. Po dokonaniu przez prezesa TK zmian w 49 sprawach, w 80% funkcję sprawozdawcy pełnił sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji albo osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. Najczęściej funkcja sprawozdawcy była powierzana H. Ciochowi i L. Morawskiemu (osiem spraw) oraz M. Muszyńskiemu (sześć). W żadnej ze spraw funkcja sprawozdawcy nie została powierzona sędziom TK S. Rymarowi oraz M. Zubikowi.

W 77% funkcję przewodniczącego pełnił albo sędzia TK wybrany przez Sejm VIII kadencji, albo osoba wybrana przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. Najczęściej funkcję przewodniczącego pełnili: sędzia TK J. Przyłębska (19 spraw) oraz M. Warciński (5 spraw). W grupie osób wybranych przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji funkcję przewodniczącego powierzono: M. Muszyńskiemu w sześciu sprawach, L. Morawskiemu w trzech sprawach oraz H. Ciochowi w dwóch sprawach.

W sprawie K 17/16 tego samego dnia (tj. 12 stycznia 2017 roku) wydane zostały kolejno po sobie dwa zarządzenia, z których pierwsze włączało do składu osoby wybrane przez Sejm VIII kadencji 2 grudnia 2015 roku, a drugie dokonywało zmian na stanowisku przewodniczącego i sprawozdawcy. Jedynie w sprawach P 13/14 i SK 38/14 do składu orzekającego nie zostały włączone osoby wybrane przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji.

[… Analiza obejmuje] stosunek liczby zarządzeń Prezesa TK zawierających uzasadnienie zmiany składu orzekającego do liczby jego zarządzeń, w których nie sformułowano żadnego uzasadnienia, w grupie 53 analizowanych zarządzeń Prezesa TK o zmianie w składach orzekających w sprawach przekazanych do merytorycznego rozpoznania. Należy jednak zauważyć, że pod pojęciem uzasadnienia rozumiem choćby krótkie i jednozdaniowe wskazanie przyczyny działania Prezesa TK w danej sprawie (np. „ze względów organizacyjnych”; „z uwagi na upływ kadencji sędziego TK”). Odmienne rozumowanie spowodowałoby, że jedynie zarządzenia wydane w sprawach K 2/15, K 23/16, SK 18/16, U 2/16 należałoby uznać za uzasadnione. Tylko w tych zarządzeniach bowiem Prezes TK szerzej odniósł się do przepisów ustawy uzasadniających zmianę składu orzekającego. […]

Konkluzje

Przeanalizowane zarządzenia pozwalają zidentyfikować sześć swoistości faktycznych i procesowych, które okazują się ważne, gdy chcemy ocenić zgodność działań Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z przepisami ustawy o postępowaniu przed TK w zakresie wyznaczania w styczniu i lutym 2017 roku składów orzekających TK. Należało bowiem zauważyć, co następuje:

Po pierwsze, 49 zarządzeń zostało wydanych bez wskazania podstawy prawnej kompetencji Prezesa TK do dokonania zmiany składu orzekającego. W zaledwie czterech wypadkach – prawidłowo – jako podstawę wskazano art. 38 ust. 1 ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku, przy czym zarazem nieprawidłowo powołano ust. 2 tegoż artykułu. To, że konsekwentnie nie wskazywano ustawowej podstawy prawnej działania Prezesa TK, każe ponownie zadać pytanie o przestrzeganie kryterium alfabetycznego, rodzaju i liczby spraw przy dokonywaniu zmian w składach orzekających. Jak bowiem zostało to wyjaśnione w niniejszym opracowaniu, kryteria te wiążą Prezesa TK zarówno podczas pierwszego wyznaczania składu orzekającego (tj. gdy sprawa wpływa do TK), jak i przy każdej późniejszej zmianie składu orzekającego.

Po drugie, 21 zarządzeń zostało wydanych bez wskazania jakichkolwiek okoliczności uzasadniających zmianę składu orzekającego TK, a kolejnych 11 zarządzeń Prezes TK wydał, powołując się na bliżej nieokreślone – i nieznane ustawie – „względy organizacyjne”. Tym samym aż 32 zarządzenia o zmianie składów orzekających zostały wydane w styczniu i lutym 2017 roku na podstawie pozaustawowych okoliczności, a zatem arbitralnie. Istotnym przykładem takiego kształtowania przez Prezesa TK składów orzekających są sprawy K 34/16, K 49/15, U 1/16 oraz K 17/16, w których tego samego dnia lub w odstępie tygodnia (sprawa U 1/16) zostały wydane po dwa zarządzenia zmieniające przewodniczącego i sprawozdawcę (U 1/16, K 17/16 oraz K 34/16) albo tylko sprawozdawcę (K 49/15), a zarazem włączające do składu osoby wybrane przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. Skrajnym przypadkiem jest sytuacja, która miała miejsce w sprawie P 44/15, w której zarządzeniem z 26 stycznia 2017 roku Prezes TK bez wskazania podstawy prawnej swego działania oraz okoliczności ustawowych je uzasadniających zmienił zarówno przewodniczącego, jak i dwóch sędziów wyznaczonych już wcześniej do rozpoznania sprawy. W ten sposób od sprawy zostali odsunięci sędziowie TK S. Biernat, P. Tuleja oraz M. Zubik, a ich miejsce zajęli L. Morawski, H. Cioch i sędziowie TK M. Warciński oraz L. Kieres.

Po trzecie, w 22 zarządzeniach, które zostały wydane prawidłowo w związku z upływem kadencji sędziego TK A. Rzeplińskiego i w celu włączenia do orzekania sędziego TK M. Warcińskiego, Prezes TK bez podstawy prawnej dodatkowo włączył do składu orzekającego osoby wybrane przez Sejm VIII kadencji na stanowiska sędziów TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. Należy tu podkreślić, że okoliczność upływu kadencji sędziego TK uzasadniała jedynie włączenie sędziego TK M. Warcińskiego.

Po czwarte, na początku 2017 roku składy orzekające zmieniono aż w 49 sprawach zawisłych przed TK na etapie ich merytorycznego rozpoznania, w tym w 34 sprawach zainicjowanych wnioskami (z tego w jednej w trybie kontroli prewencyjnej), 10 sprawach zainicjowanych skargami konstytucyjnymi oraz pięciu sprawach zainicjowanych pytaniem prawnym. Aż 33 z 49 spraw, w których zmieniono skład, zostały wniesione do TK w 2016 roku. Uwzględniając fakt, że w roku tym do merytorycznego rozpoznania przez TK łącznie wpłynęło 113 spraw, należało stwierdzić, że na samym początku 2017 roku skład zmieniono aż w 29% spraw, które wniesiono w 2016 roku.

Po piąte, wszystkie zmiany doprowadziły do takiego ukształtowania składów, że w 77% spraw funkcja przewodniczącego, a w 80% procentach – funkcja sprawozdawcy powierzona została albo sędziemu TK wybranemu przez Sejm VIII kadencji, albo osobie wybranej przez Sejm VIII kadencji na stanowisko sędziego TK legalnie obsadzone przez Sejm VII kadencji. W 45 sprawach (na 49) do składu orzekającego włączono osoby wybrane przez Sejm VIII kadencji 2 grudnia 2015 roku. Jedynie w dwóch sprawach (tj. SK 38/14 oraz P 13/14) Prezes TK wyznaczył do składu orzekającego wyłącznie sędziów Trybunału.

Po szóste, w bezprecedensowy sposób, wydawszy zarządzenia o zmianie składu orzekającego, Prezes TK doprowadził do tego, że 16 spraw zostało rozstrzygniętych nie w pełnym (wyznaczonym uprzednio) składzie TK, lecz w składzie pięciu (15 spraw) albo trzech sędziów TK (jedna sprawa). Działając bez podstawy prawnej, Prezes TK zniweczył tym samym skutki wcześniejszego zastosowania odpowiednika art. 37 ust. 1 pkt 1 lit. e ustawy o postępowaniu przed TK z 30 listopada 2016 roku.

W konsekwencji, na podstawie przeprowadzonej analizy oraz zgromadzonego materiału, za zasadny uważam zarzut naruszenia przez Prezesa TK art. 38 ustawy o postępowaniu przed TK oraz działania bez podstawy prawnej przy wydaniu w styczniu i lutym 2017 roku zarządzeń o zmianie składów orzekających w sprawach na etapie ich merytorycznego rozpoznania.

Michał Ziółkowski