Prof. Jan Barcz, ambasador i badacz, niestrudzony popularyzator rzetelnej wiedzy o trudnym aspekcie relacji polsko-niemieckich, tak skwapliwie wykorzystywanym przez rodzimą prawicę do celów wewnętrznej w Polsce walki politycznej – reparacji, odszkodowań i pomocy humanitarnej – wydał kolejny zbiór tekstów tym zagadnieniom poświęconych.
Jan Barcz (rocznik 1953) jest profesorem prawa międzynarodowego, dyplomatą – był m.in. członkiem polskiej delegacji uczestniczącej w Konferencji „2+4”, negocjującej Traktat z 14 listopada 1990 r. o potwierdzeniu granicy polsko-niemieckiej, Traktat z 17 czerwca 1991 r. o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy oraz porozumienie z 16 października 1991 r. w sprawie świadczeń dla ofiar zbrodni nazistowskich. W końcu lat 90. uczestniczył w negocjacjach z Austrią dotyczących świadczeń dla ofiar zbrodni nazistowskich oraz w końcowym etapie negocjacji wielostronnych z RFN.
W latach 1995-1999 był ambasadorem RP w Wiedniu, a po powrocie do kraju – dyrektorem Departamentu UE MSZ. Jest też nauczycielem akademickim – wykładał w Krajowej Szkole Administracji Publicznej, w Uniwersytecie Opolskim, Szkole Głównej Handlowej i Akademii Leona Koźmińskiego.
Jest członkiem Team Europe Direct i Konferencji Ambasadorów RP.
Publikujemy w Monitorze tylko Wstęp do książki (całość licząca 1017 stron jest dostępna na stronie https://janbarcz.prv.pl/)
Reparacje, odszkodowania, inne sprawy majątkowe oraz pomoc humanitarna w stosunkach polsko-niemieckich po II wojnie światowej. Wybór studiów i artykułów naukowych (1980-2024)
Wstęp
Niniejszy wybór obejmuje moje artykuły i studia naukowe oraz inne przyczynki dotyczące następstw majątkowych, zwłaszcza reparacji i odszkodowań, związanych z wywołaną przez Niemcy II wojną światową, publikowane od 1980 r., w więc w ostatnich ponad czterdziestu latach. Kontekst polityczny i prawny opublikowania obecnie tego wyboru jest jednoznaczny: chodzi o umożliwienie zainteresowanemu Czytelnikowi oceny skali ignorancji, zakłamania i manipulacji związanych z „kampanią reparacyjną”, rozpętaną w podczas rządów Zjednoczonej Prawicy (2015-2023) i nakręcającej spiralę negatywnych emocji wobec Republiki Federalnej Niemiec.
Sprawy te są szczegółowo naświetlane w zamieszczonych w niniejszym wyborze publikacjach (oraz zalecanej literaturze naukowej). Stąd we wstępie chciałbym wskazać jedynie na zasadnicze obszary analizy, objętej zamieszczonymi artykułami i studiami.
Na przełomie lat 70. i 80. stan międzynarodowych regulacji prawnych wskazywał jednoznacznie na to, że sprawa reparacji (w rozumieniu roszczeń międzypaństwowych, tzw. reparacji poczdamskich) jest zamknięta, natomiast ze strony polskiej konsekwentnie podtrzymywano istnienie roszczeń odszkodowawczych ofiar zbrodni nazistowskich (choć brak było procedury ich skutecznego dochodzenia). Praktyka wskazywała natomiast, że możliwe jest uzyskanie pewnych świadczeń dla ofiar zbrodni nazistowskich w formule „pozaprawnej” (ex gratia) (nazywanej w kresie późniejszym „formułą pragmatyczną”).
Stąd też pierwsza grupa materiałów odnosi się do dyskusji w RFN, które dotyczyły tzw. zapominanych ofiar zbrodni nazistowskich, pominiętych przez regulacje Wiedergutmachung. Widziano w tym szanse uzyskania świadczeń finansowych również dla ofiar zbrodni nazistowskich zamieszkałych w Polsce. Przyjęte w RFN w latach 80. rozwiązania nie objęły co prawda ofiar zamieszkałych w Polsce, niemniej stanowiły one istotny punkt odniesienia (również co do wysokości świadczeń dla poszczególnych grup ofiar) w kolejnym okresie.
Do przełomu doszło bowiem w latach 1989-1990, w toku procesu zjednoczenia Niemiec i fundamentalnych zmian ustrojowych w Polsce. „Zamknięto” wówczas szereg problemów kontrowersyjnych, na czele z położeniem kresu wcześniej wyrażanym w RFN koncepcjom podważającym status prawnomiędzynarodowy granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, otwierając drogę do polsko-niemieckiej „wspólnoty wartości i interesów”. Do tego pakietu należało również uzgodnienie „pragmatyczne” (porozumienie z 1991 r.), na mocy którego żyjące jeszcze w Polsce ofiary zbrodni nazistowskich otrzymały wsparcie finansowe (za pośrednictwem ustanowionej wówczas Fundacji Polsko-Niemieckiego Pojednania). Zakres tych świadczeń został następnie rozszerzony na mocy porozumień z RFN i Austrią z 2000 r. Formuła „pragmatyczna” oraz ustanowienie Fundacji otworzyły również drogę dla dalszych tzw. akcji humanitarnych, w ramach których udzielano dalszej pomocy żyjącym jeszcze ofiarom zbrodni nazistowskich. Kwestii tych dotyczy druga grupa zamieszczonych w wyborze publikacji. Natomiast publikacje trzeciej grupy koncentrują się na krytyce „kampanii reparacyjnej” Zjednoczonej Prawicy.
Niezależnie od tego wybór zawiera również publikacje dotyczące dwóch istotnych kwestii: po pierwsze – rozliczeń z dziedziny zabezpieczenia społecznego w stosunkach polsko-niemieckich po II wojnie światowej; nie chodzi tutaj co prawda formalnie rzecz biorąc o roszczenia reparacyjne czy odszkodowawcze, niemniej jest to istotny rozdział rozliczeń finansowych związanych w II wojną światową. Świadczenie płynące w tych ramach z RFN do Polskie objęły duże grupy ofiar wojny.
Po drugie – kwestii niemieckiego mienia prywatnego, które po zakończeniu wojny znalazło się na terytorium Polski (zwłaszcza na byłych obszarach niemieckich) i zostało przez Polskę przejęte bez odszkodowania. Możliwe to było, ponieważ wartość tego mienia wliczona została na poczet należnych Polsce reparacji. Kwestia ta zasługuje na szczególną uwagę z dwóch względów: z jednej strony powyższe rozwiązanie stało się skuteczną ochroną Polski wobec roszczeń byłych właścicieli niemieckich (potwierdził to finalnie Europejski Trybunał Praw Człowieka, odrzucając w 2008 r. skargi Powiernictwa Pruskiego), z drugiej zaś strony rozwiązanie to powinno skłaniać do głębszej refleksji nad wymiarem otrzymanych przez Polskę od Niemiec reparacji i nad zasadnością chętnie głoszonego w ramach „kampanii reparacyjnej” hasła, iż Polska „nic nie otrzymała” (przejęte bowiem poniemieckie mienie prywatne miało wielką wartość).
Wspólnym natomiast przesłaniem publikacji wspomnianej wyżej trzeciej grupy, koncentrujących się na krytyce „kampanii reparacyjnej”, jest podkreślenie aktualności formuły „pragmatycznej”, która wykazała w przeszłości skuteczność i która nadal może być wykorzystana. Niemcy powinni bowiem bez wątpienia zrobić więcej dla żyjących jeszcze w Polsce ofiar zbrodni nazistowskich.
W styczniu 2025 roku
Jan Barcz
