Opinia Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” w sprawie projektu z 14-12-2023 r. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości zmieniającego rozporządzenie – Regulamin urzędowania sądów powszechnych
Uwagi wprowadzające
Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” w pełni podziela zawartą w uzasadnieniu opiniowanego projektu diagnozę stanu praworządności w Polsce i przyczyn jej kryzysu.
Stowarzyszenie wielokrotnie wskazywało, że konieczne jest naprawienie szkód wyrządzonych w sądownictwie, przywrócenie składu Krajowej Rady Sądownictwa do stanu zgodnego z Konstytucją RP, zatrzymanie pogłębiającego się chaosu prawnego związanego z funkcjonowaniem neo-KRS oraz osób powołanych z udziałem tego organu na stanowiska sędziowskie.
Wolna i bezpieczna Polska, to Polska w Unii Europejskiej, silna wartościami tworzącymi fundamenty państwa prawa, a polscy sędziowie są jednocześnie sędziami europejskimi, co oznacza współodpowiedzialność za Unię Europejską, jako wspólnotę prawa oraz powinność stosowania prawa unijnego i odnoszenia się do orzecznictwa trybunałów europejskich (por. Proces prawotwórczy w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego dotyczące zagadnień związanych z procesem legislacyjnym, Warszawa 2015, s. 289 i n.). Należy także wskazać na art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej i wynikający z niego nakaz kierowania się zasadami pierwszeństwa, bezpośredniego stosowania oraz lojalnej współpracy.
Do pokonania kryzysu konstytucyjnego regulacje o charakterze deklaratywnym lub techniczno-administracyjnym nie wystarczą. Niezbędna jest głęboka, całościowa reforma ustrojowa, która pozwoli na stworzenie nowoczesnego sądownictwa, opartego na zachowaniu odrębności i niezależności władzy sądowniczej od pozostałych władz oraz poszanowaniu niezawisłości sędziowskiej.
Rozwinięcie
Projekt przewiduje wprowadzenie dwóch zasadniczych zmian w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych:
1) dodanie w § 43 po ust. 1 ust. 1a w brzmieniu: „1a. Sprawy w przedmiocie rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego w sytuacji, gdy wśród podstaw tego wniosku znajduje się okoliczność dotycząca powołania sędziego, nie są przydzielane sędziom, którzy objęli stanowisko w wyniku wniosku o powołanie sędziego, przedstawionego Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej przez Krajową Radę Sądownictwa ukształtowaną wskutek wejścia w życie ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2018 r. poz. 3). Sędziowie ci nie są uwzględniani w przydzielaniu spraw, o których mowa w zdaniu poprzedzającym, przez SLPS.”;
2) dodanie § 118a w brzmieniu: „§ 118a. Przy sporządzaniu orzeczeń i uzasadnień uwzględnia się prawo Unii Europejskiej, w szczególności art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. poz. 864, z 2007 r. poz. 843, z 2011 r. poz. 1555, z 2013 r. poz. 739 oraz z 2021 r. poz. 1309 i 1852), kierując się zasadami pierwszeństwa, bezpośredniego stosowania oraz lojalnej współpracy, a także wiążące Rzeczpospolitą Polską prawo międzynarodowe, w szczególności art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. poz. 284, z późn. zm.), uwzględniając przy ich wykładni orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.”
W uzasadnieniu projektu rozporządzenia wskazano, że ma ono na celu wprowadzenie w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych przepisów regulujących: 1) przydzielanie rozpoznawania wniosków o wyłączenie sędziego, gdy wśród podstaw wniosku znajduje się okoliczność dotycząca powołania sędziego oraz 2) obowiązek uwzględniania prawa Unii Europejskiej i innych norm wiążącego prawa europejskiego przy sporządzaniu orzeczeń i uzasadnień.
Co do projektowanej zmiany w § 43 wskazano, że zaistniała sytuacja ustrojowa może uzasadniać składanie przez strony postępowań sądowych wniosków o wyłączenie wadliwie powołanych sędziów, co czyni koniecznym przeprowadzenie „testu niezależności”, którego „głównym kryterium jest badanie okoliczności powołania sędziego”. Podkreślono przy tym, że „osoby powołane na stanowiska z udziałem Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej ustawą z dnia 8 grudnia 2017 r. mają interes osobisty w nieuwzględnianiu wniosków o wyłączenie innych sędziów powołanych w tym samym trybie”. Minister Sprawiedliwości uznał, że w okresie przejściowym, poprzedzającym przywrócenie pełnej zgodności ustaw z polską Konstytucją i standardami międzynarodowymi, celowe jest wprowadzenie w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych przepisu, który uniemożliwia udział osób powołanych na stanowiska sędziowskie z udziałem Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej ustawą z dnia 8 grudnia 2017 r. w rozpoznawaniu wniosków o wyłączenie sędziów, o ile podstawę wniosku stanowią okoliczności dotyczące powołania sędziego. Uzasadnia to również wyłączenie takich osób od losowania przy zastosowaniu systemu losowego przydziału spraw (SLPS).
Potrzebę wprowadzenia § 118a uzasadniono tym, że w okresie ostatnich kilku lat zarówno hierarchia aktów prawnych jak i konstytucyjnie gwarantowany trójpodział władzy uległy głębokiemu zaburzeniu poprzez deprecjację znaczenia szeregu wiążących Polskę umów międzynarodowych oraz znaczące osłabienie gwarancji niezależności sądownictwa. Przywołano przypadki karania sędziów za treść orzeczeń zmierzających do wdrożenia standardów wynikających z wiążących Polskę umów międzynarodowych i Traktatu o Unii Europejskiej oraz implementacji orzecznictwa trybunałów międzynarodowych. Projektodawca uważa, że w okresie poprzedzającym przywrócenie pełnej zgodności ustaw z polską Konstytucją i standardami międzynarodowymi, celowe jest wprowadzenie w Regulaminie urzędowania sądów powszechnych przepisu o charakterze wskazówki interpretacyjnej odwołującej się do hierarchii źródeł prawa wprost wynikającej z rozdziału III Konstytucji.
Należy podkreślić, że to przepisy rangi ustawowej regulują zarówno treść uzasadnienia orzeczenia (zob. art. 327[1] k.p.c. oraz art. 424 k.p.k.), jak i instytucję wyłączenia sędziego (zob. art. 48 i n. k.p.c. oraz art. 40 i n. k.p.k.).
Regulamin urzędowania sądów powszechnych ustanowiony przez Ministra Sprawiedliwości, jest elementem nadzoru sprawowanego przez niego nad sądami powszechnymi.
Nadzór ten jest nie do pogodzenia z konstytucyjnymi zasadami niezależności i odrębności sądów oraz niezawisłości sędziów, i nie ma umocowania w Konstytucji RP. Zasadniczy problem dotyczy oddzielenia działalności administracyjnej sądów zdefiniowanej w art. 8 Prawa o ustroju sądów powszechnych (Pr.u.s.p.) od wymierzania sprawiedliwości, gdyż czynności podejmowane w toku postępowania sądowego są (w mniejszym lub większym stopniu) związane z działalnością orzeczniczą (zob. P. Sarnecki, Glosa do wyroku TK z 15-01-2009 r., K 45/07, „Krajowa Rada Sądownictwa”, nr 3/2009, s. 51-55; K. Markiewicz, Nadzór Ministra Sprawiedliwości nad sądami i sędziami – de lege lata ide lege ferenda [w:] Aurea praxis, aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red. J. Gudowski, K. Weitz, T. II, Warszawa 2011, s. 2909-2940; B. Banaszak, Uwagi o zgodności z Konstytucją znowelizowanego prawa o ustroju sądów powszechnych, Przegląd Sejmowy, nr 5/2012, s. 67-88; zdanie odrębne sędziego A. Wróbla do wyroku TK z 7-11-2013 r., K 31/12).
Należy stanowczo sprzeciwić się tendencjom do rozszerzania przedmiotu orzekania przez „dodawanie” pewnych elementów do orzeczeń. Nie ma miejsca na swobodę decydowania o tym, co ewentualnie w postanowieniu może się znaleźć. Trafne jest stanowisko kwestionujące znaczenie Regulaminu urzędowania sądów powszechnych w kształtowaniu zakresu kompetencyjnego sądu (zob. postanowienie SN z 19-04-2002 r., III CKN 543/01; uchwała SN z 13-10-2010 r., III CZP 64/10; P. Rylski, Kognicja sądu spadku z postępowania o stwierdzenie nabycia spadku a obowiązek umieszczenia w postanowieniu wzmianki o nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, Palestra, nr 3-4/2011, s. 123; H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2014, s. 552).
Delegacja zawarta w Pr.u.s.p. nie uprawnia Ministra Sprawiedliwości do formułowania w ww. Regulaminie norm o charakterze procesowym, tzn. odnoszących się do sposobu dokonywania czynności procesowych, w szczególności czynności sądowych. Jak wskazał wielokrotnie Sąd Najwyższy jest to zrozumiałe, gdyż przepisy prawa procesowego powinny być zawarte w ustawie, jako akcie regulującym prawa i obowiązki stron postępowania oraz kompetencję organów procesowych. Jedynie w zakresie uzupełniającym lub uszczegółowiającym może wchodzić w rachubę regulacja zawarta w aktach niższego rzędu. Symptomatyczne jest zresztą zawarte w art. 41 § 1 Pr.u.s.p. wskazanie dla Ministra Sprawiedliwości, że chodzi o regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych, bezpośrednim więc adresatem regulacji regulaminowej są sądy powszechne, nie zaś inni uczestnicy postępowania sądowego. Zakres kognicji sądu jest wyznaczony odpowiednimi przepisami poszczególnych kodeksów procesowych oraz charakterem prawnym danego postępowania (zob. postanowienie SN z 14-01-2016 r., III Cz 68/15).
Wszelkie materie, o których mowa w art. 41 § 1 Pr.u.s.p., obejmują sferę administracyjnej działalności sądów. Przytoczona delegacja do wydania rozporządzenia wykonawczego nie uprawnia także do stanowienia norm o charakterze materialnoprawnym (zob. uchwala SN z 12-12-2019 r., III CZP 40/19).
Podsumowanie
Intencją opiniowanego projektu jest niewątpliwie jak najszybsze podjęcie działań w kierunku sanacji ustrojowej polskiego wymiaru sprawiedliwości a także wdrożenia kamieni milowych, od których uzależnione jest uruchomienie środków z KPO. Intencja ta zasługuje na pełną aprobatę.
Nie ma praworządności bez pełnego respektowania orzeczeń wydanych w zgodzie z art. 45 Konstytucji RP, art. 47 Karty Praw Podstawowych oraz art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – i to zarówno sądów krajowych, jak i unijnych.
W ocenie Stowarzyszenia zasadniczą receptą nie powinny być jednak działania w ramach ułomnego systemu nadzoru administracyjnego przedstawiciela władzy wykonawczej nad sądami powszechnymi, lecz kompleksowa ofensywa legislacyjna oparta na projektach ustaw przygotowanych m.in. przez SSP „Iustitia”. Półśrodki mogą przynieść skutek odwrotny do zamierzonego.
Działając w obecnych ramach prawnych nie można – nawet mając najlepsze intencje – nadużywać Regulaminu urzędowania sądów powszechnych, gdyż jest to bardzo delikatny grunt, szczególnie w kontekście konstytucyjnych zasad niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Dotyczy to projektowanego § 118a Regulaminu.
Na poziomie normatywnym Regulamin urzędowania sądów powszechnych nie może wnosić niczego nowego tam, gdzie potrzebna jest ustawa, a deklaracje dotyczące europejskiego kontekstu prawnego mogą być wyrażone w inny sposób.
Na odmienną ocenę zasługuje propozycja zmiany § 43 Regulaminu. Projektowane rozwiązanie nie narusza konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu (art. 45 Konstytucji RP). Odpowiada założeniom fundamentalnej w państwie konstytucyjnym zasady nemo iudex in causa sua wyrażonej w ustawach procesowych (art. 48 § 1 k.p.c. oraz art. 40 § 1 k.p.k) i stanowi jej wykonanie, przy czym regulacji ustawowych nie zastępuje.
Nie można także pominąć okoliczności, że w praktyce osoby powołane na urząd sędziego z udziałem neo-KRS – wbrew ustawom i orzecznictwu Sądu Najwyższego (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z 02-06-2022 r., I KZP 2/22) – nie wyłączają się od rozpoznawania wniosków o wyłączenie osób będących w takiej samej sytuacji prawnej. Przemawia to dodatkowo za stosowaniem środka naprawczego, który wobec kryzysowych uwarunkowań ustrojowych wydaje się adekwatny, mieszcząc się jednocześnie w ramach ustawowych i konstytucyjnych.
SSP „Iustitia” przygotowało projekty ustaw, których przyjęcie pozwoli na wypełnienie warunków wskazanych w orzeczeniach TSUE, ETPC, SN i NSA, w tym w ostatnio zapadłym wyroku pilotażowym ETPCz z 23-11-2023 r. w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce (ECHR 322 (202)), w którym jednoznacznie wskazano na poważny kryzys systemowy, wymagający niezwłocznych działań. Jest to niezbędne m.in. do pełnego uruchomienia środków należnych naszemu krajowi w ramach KPO.