Stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce odbiega od podstawowych standardów wyznaczonych przez polską Konstytucję i umowy międzynarodowe – piszą autorzy obszernej analizy prawnej Krakowskiego Instytutu Prawa Karnego, zredagowanej przez dr. hab. Mikołaja Małeckiego. Jest to kompleksowa diagnoza problemów dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania wraz z postulatami koniecznych zmian w przepisach. Raport zawiera także zestawienie regulacji wybranych państw Europy dotyczących środków zapobiegawczych.

Winę za ten stan rzeczy ponosi przede wszystkim praktyka stosowania istniejących przepisów, będąca pokłosiem między innymi narastających problemów systemowych związanych z funkcjonowaniem całego wymiaru sprawiedliwości. Wysiłek zmiany wadliwej praktyki wymaga modyfikacji i nowelizacji istniejących regulacji prawnych, w których zadomowiły się szkodliwe wzorce postępowań.

W raporcie sformułowano szereg postulatów, dotyczących stosowania oraz stanowienia prawa.

Kluczowe znaczenie mają te z przedstawionych propozycji i rekomendacji, które wymagają interwencji ustawodawcy.

Raport przedstawia także ogólne przepisy regulujące wykonywanie tymczasowego aresztowania w Polsce oraz 8 wybranych, europejskich porządkach prawnych: angielskim (i walijskim), niemieckim, włoskim, francuskim, holenderskim, szwedzkim, bułgarskim i czeskim.

To materiał mogący ukierunkować uwagę osób zajmujących się tworzeniem, interpretacją i stosowaniem prawa w Polsce na rozwiązania stosowane w pozostałych krajach Europy oraz zachęcić do dalszych, szczegółowych badań komparatystycznych. To również dobry punkt wyjścia do debaty nad możliwością wdrożenia konkretnych zmian legislacyjnych, z wykorzystaniem rozwiązań z innych porządków prawnych.

Reforma środków zapobiegawczych w Polsce jest niezbędna i powinna przebiegać trzytorowo.

Po pierwsze, katalog środków zapobiegawczych musi ulec poszerzeniu.

Po drugie, modyfikacji musi ulec reżim orzekania i stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce. 

W tym zakresie konieczne wydaje się wprowadzenie między innymi następujących zmian:

• sędzia, który pełni dyżur aresztowy, nie powinien mieć wokandy w czasie jego pełnienia;
• powinna istnieć możliwość, by podejrzanemu/oskarżonemu i jego obrońcy udostępnić akta sprawy w formie elektronicznej;
• sędzia, który orzekał o zastosowaniu tymczasowego aresztowania na etapie przedsądowym, powinien być wyłączony z orzekania w postępowaniu głównym;
• lista sędziów pełniących dyżury aresztowe nie powinna być jawna dla prokuratora;
• powinna istnieć wyraźna regulacja, by udostępnić oskarżonemu i jego obrońcy materiały postępowania w takim czasie, by zapewnić możliwość przygotowania się do obrony;
• powinno się przesądzić, że sąd rozpoznając wniosek aresztowy winien kontrolować przyjęty przez prokuratora opis czynu oraz jego kwalifikację prawną;
• należy wyraźnie wskazać, iż obawy wymienione w art. 258 § 1 k.p.k. powinny mieć charakter „realny”;
• powinno się usunąć ten element art. 258 § 1 pkt. 1 k.p.k., który odnosi się do braku posiadania przez oskarżonego miejsca stałego pobytu w Polsce;
• należy wprowadzić przepis, który wyraźnie zakazuje stosowania tzw. „aresztów wydobywczych”;
• należy usunąć art. 258 § 2 k.p.k., wskazujący, że grożąca surowa kara może być podstawą do zastosowania tymczasowego aresztowania;
• zasadą powinno być, że areszt może być orzekany w maksymalnym wymiarze 1 miesiąca, zaś zastosowanie tymczasowego aresztowania na okres 3 miesięcy winno być dopuszczalne jedynie w przypadku wykazania przez prokuratora, że ryzyko negatywnego wpływania na proces ma charakter trwały/nieprzemijający;
• winno się skrócić okresy, na jakie może zostać przedłużone tymczasowe aresztowanie, oraz określić maksymalny czas stosowania tego środka;
• winno się wprowadzić wyraźny zakaz przedłużania tymczasowego aresztowania w sytuacji, kiedy prokurator nie przeprowadził stosownych czynności procesowych we wcześniej wyznaczonym okresie stosowania izolacyjnego środka przymusu z uwagi na swą opieszałość.

Po trzecie, niezbędna jest modyfikacja praktyki stosowania prawa dotyczącego tymczasowego aresztowania w Polsce.

Obecne regulacje kreują zbyt wysokie ryzyko nadmiernego godzenia w prawa i wolności jednostki w praktyce ich stosowania, również z powodu uwarunkowań ustrojowych funkcjonowania prokuratury i sądów. Areszt traktowany jest jako forma kary, a jego stosowanie jako narzędzie walki z przestępczością. Nierzadko wykorzystywany jest populistycznie i politycznie, bez uzasadnienia w realiach konkretnej sprawy.

Zmiana mentalności i przyzwyczajeń wymaga rzetelnej i skrupulatnej wykładni obowiązujących przepisów. Zapobieganie nadużyciom wymaga również stosownych nowelizacji ustawowych, polepszających stan praworządności w Polsce bez negatywnego wpływu na poziom zabezpieczenia procesu karnego.

kipk.pl