W ustawie o referendum ogólnokrajowym nie ma przepisu nakazującego uznać wyniki głosowania w obwodach zagranicznych za niebyłe z powodu nieuzyskania wyników przez komisję w ciągu 24 godzin. Tej okoliczności nie uwzględnia uchwała Państwowej Komisji Wyborczej z 3 października 2023 r. ws. wytycznych dla obwodowych komisji wyborczych za granicą w wyborach i referendum z 15 października 2023 r. Nie ma więc przeszkód ustawowych, dla których wyniki głosowania w referendum nie mogłyby być ustalane i protokołowane już po ustaleniu i zaprotokołowaniu wyników w wyborach

– podkreśla Rzecznik Praw Obywatelskich. Zmniejszałoby to ryzyko nieuzyskania wyników wyborów w obwodzie zagranicznym w ciągu 24 godzin od zakończenia głosowania.

RPO Marcin Wiącek zwraca się do przewodniczącego PKW Sylwestra Marciniaka o przyjęcie uwag w tej sprawie i o stanowisko.

W wystąpieniach skierowanych 12 kwietnia 2023 r. do marszałków Sejmu i Senatu Rzecznik wskazywał na potrzebę zmiany m.in. art. 230 § 2 ustawy z 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy w celu usunięcia ograniczenia czasowego liczenia głosów w zagranicznych obwodach głosowania. W ocenie RPO przepis ten rodzi ryzyko, że ważne głosy oddane w głosowaniu za granicą mogą zostać uznane za niebyłe tylko dlatego, że obwodowa komisja wyborcza nie dotrzyma 24-godzinnego terminu przekazania wyników głosowania do okręgowej komisji wyborczej.

Podobne wątpliwości pojawiają się wobec uchwały PKW nr 226/2023 PKW z 3 października 2023 r. w sprawie wytycznych dla obwodowych komisji wyborczych dotyczących zadań i trybu przygotowania oraz przeprowadzenia głosowania w obwodach głosowania utworzonych za granicą i na polskich statkach morskich w wyborach do Sejmu RP i do Senatu RP oraz w referendum ogólnokrajowym zarządzonych na dzień 15 października 2023 r.

Według wytycznych tej uchwały obwodowe komisje wyborcze mają przeprowadzać jednocześnie czynności służące ustaleniu wyniku głosowania zarówno dla wyborów do Sejmu i Senatu RP, jak i dla referendum – co odzwierciedlają szczegółowe reguły wypełniania kolejnych punktów protokołu z czynności komisji. Ostateczne protokoły głosowań w wyborach do Sejmu, w wyborach do Senatu i w referendum mają być sporządzane po ustaleniu wyników wszystkich trzech głosowań.

Uchwała jest związana z art. 90 ust. 1 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym, który reguluje zasady organizacji głosowania w przypadku zarządzenia na ten sam dzień wyborów parlamentarnych i referendum ogólnokrajowego. Niemniej jednak przyjęte w uchwale PKW zasady procedowania komisji mogą zwiększać ryzyko, że uzyskanie wyników głosowania w niektórych zagranicznych obwodach głosowania nie nastąpi w ciągu 24 godzin.

Z informacji PKW z 18 września 2023 r. ws. czasu ustalania wyników głosowania w wyborach do Sejmu i Senatu RP w obwodach utworzonych za granicą w 2019 r. wynika, że w niektórych zagranicznych obwodach głosowania zdarzały się przypadki, gdy protokoły wysłano po 14–15 godzinach od zakończenia głosowania. Bez przeprowadzenia odpowiedniej symulacji nie jest możliwe dokładne obliczenie, jaki jest stosunek czasu potrzebnego do obliczenia głosów z kart referendalnych w stosunku do czasu liczenia głosów z kart wyborczych w wyborach do Sejmu i Senatu. Zakładając jednak, że wskazane trzy czynności wymagają podobnej ilości czasu, można prognozować, iż łącznie czas ten może wynieść nawet 22 godziny, co niebezpiecznie zbliża się do ustawowego ograniczenia czasowego.

Zgodnie z art. 26 ust. 2 ustawy o referendum ogólnokrajowym: „Wyniki głosowania i protokoły głosowania z obwodów utworzonych za granicą oraz na polskich statkach morskich są przekazywane komisarzowi wyborczemu właściwemu dla miasta stołecznego Warszawy”. W ustawie tej nie ma przepisu, który stanowiłby, że jeżeli komisja nie uzyska wyników głosowania w referendum w ciągu 24 godzin od zakończenia głosowania, to głosowanie uważa się za niebyłe.

Zgodnie z art. 92 ust. 1 ustawy o referendum ogólnokrajowym, w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy Kodeksu wyborczego. Jednak kwestia ustalenia wyników głosowania w referendum nie jest zagadnieniem nieuregulowanym w ustawie o referendum. Dlatego w tym zakresie Kodeks wyborczy nie znajduje odpowiedniego zastosowania. Zgodnie zaś z art. 6 ust. 3 ustawy o referendum, do obwodów głosowania dla obywateli polskich przebywających za granicą oraz do obwodów głosowania dla wyborców przebywających na polskich statkach morskich stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu wyborczego. Przepis ten jednak został zamieszczony w tej części ustawy, w której uregulowana jest kwestia tworzenia obwodów głosowania, a nie reguł ustalania jego wyników.

Wynika z tego, że w przypadku referendum ogólnokrajowego nie znajduje zastosowania rozwiązanie nakazujące uznać wyniki głosowania w obwodach zagranicznych za niebyłe z uwagi na upływ czasu. W przeciwieństwie do głosowania w wyborach, w świetle obowiązujących przepisów ustawowych nieuzyskanie przez komisję wyników głosowania w ciągu 24 godzin nie wywołuje skutku w postaci uznania głosowania w referendum za niebyłe.

Tej okoliczności uchwała PKW z 3 października 2023 r. nie uwzględnia. Tymczasem nie ma przeszkód ustawowych, dla których wyniki głosowania w referendum nie mogłyby być ustalane i protokołowane już po ustaleniu i zaprotokołowaniu wyników głosowania w wyborach. Taka sekwencja czynności komisji wyborczych zmniejszałaby ryzyko nieuzyskania wyników głosowania w wyborach w ciągu 24 godzin od zakończenia głosowania.

Dlatego RPO prosi PKW o odniesienie się do tych uwag i wyjaśnienie:

• czy aktualne brzmienie wskazanej uchwały PKW jest optymalnym rozwiązaniem z punktu widzenia potrzeby zminimalizowania prawdopodobieństwa wystąpienia sytuacji, w której choćby w niektórych obwodach zagranicznych głosowanie w wyborach mogłoby zostać uznane za niebyłe;
• czy rozważano rozwiązanie zakładające, że wyniki głosowania w wyborach byłyby ustalane i protokołowane w pierwszej kolejności, a wyniki głosowania w referendum – gdzie nie występuje zagrożenie uznania głosowania po 24 godzinach za niebyłe – były ustalane i protokołowane już po sporządzeniu ostatecznej treści protokołów głosowania w wyborach. Jeśli takie rozwiązanie było brane pod uwagę przez PKW, to Rzecznik prosi o wyjaśnienie, z jakich przyczyn z niego zrezygnowano.