Odpowiedź na interpelację nr 8103
w sprawie umorzenia dochodzenia dotyczącego prawicowej indoktrynacji uczniów
Odpowiadający: podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Łukasz Piebiak
Warszawa, 02-01-2017
Szanowna Pani Marszałek!
W odpowiedzi na interpelację Państwa Posłów Agnieszki Pomaskiej, Cezarego Tomczyka, Rafała Trzaskowskiego, Joanny Muchy, Sławomira Nitrasa, Pawła Olszewskiego, Piotra Cieślińskiego i Artura Gierady z dnia 2 grudnia 2016 r., nr 8103, w sprawie publicznego propagowania faszystowskiego ustroju państwa, poprzez rozdawanie w placówce oświatowej, uczniom szkoły podstawowej, na zorganizowanym spotkaniu kalendarzy ściennych z wizerunkiem krzyża celtyckiego oraz napisem „White Pride”, uprzejmie wyjaśniam, co następuje.
Ustosunkowując się do pierwszego z pytań zawartych w interpelacji, podnieść należy, iż jego tematyka pozostaje poza zakresem właściwości Ministerstwa Sprawiedliwości określonej w art. 24 ust. 1 – 4 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. z 2015 r. poz. 812, z późn. zm.). Ministerstwo Sprawiedliwości nie jest bowiem władne do wyrażania ocen prawnych zdarzeń faktycznych w sprawach indywidualnych. W zakresie poruszanym w treści przedmiotowego pytania właściwa jest droga określona przepisami ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 1749, 1948 i 2138) oraz ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze (Dz. U. poz. 177, 1579 i 2103).
Niezależnie od powyższego wskazać można, że z informacji uzyskanych z Prokuratury Krajowej wynika, że jako podstawę umorzenia dochodzenia w sprawie publicznego rozpowszechniania w dniu 8 czerwca 2016 r. w Łodzi, materiałów zawierających treści propagujące faszystowski ustrój państwa, w postaci kalendarzy ściennych na 2016 rok, podczas spotkania uczniów Szkoły Podstawowej nr 192 z piłkarzami Łódzkiego Klubu Sportowego, przyjęto przepis art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k., tj. stwierdzenie braku znamion czynu zabronionego. Na podstawie materiału dowodowego ustalono, że wyłącznym celem spotkania piłkarzy z uczniami szkoły była chęć propagowania sportu i w takim też celu rozdawane były dzieciom, obok innych podarunków, kalendarze ścienne ze zdjęciem pochodu kibiców klubu sportowego, na których istotnie widniał także tzw. krzyż celtycki. Postępowanie dowodowe przeprowadzone w sprawie nie dostarczyło zatem podstaw do stwierdzenia, iż zostały wyczerpane znamiona strony podmiotowej występku z art. 256 § 1 lub 2 k.k. w postaci zamiaru bezpośredniego. Jednocześnie podnieść należy, że Prokurator Rejonowy Łódź – Polesie postanowieniem z dnia 18 listopada 2016 r. podjął decyzję o wyłączeniu z akt sprawy materiałów do odrębnego postępowania, celem ustalenia czy w związku z produkcją kalendarzy nie doszło do popełnienia występku z art. 256 § 2 k.k. (penalizującego produkcję w celu rozpowszechnienia druku zawierającego treści propagujące faszystowski ustrój państwa). Postępowanie to pozostaje w toku.
Odnosząc się natomiast do drugiego i trzeciego pytania zawartego w interpelacji, zauważyć wypada, iż w prawie karnym popularyzowanie idei faszystowskich spenalizowane zostało w art. 256 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodek karny (Dz. U. z 2016 r. poz. 1137 i 2138), dalej powoływanej jako „k.k.” W przepisie tym stypizowane zostały dwa występki, a mianowicie występek polegający na publicznym propagowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa (art. 256 § 1 k.k.) oraz występek polegający na produkowaniu, utrwalaniu, sprowadzaniu, nabywaniu, przechowywaniu, posiadaniu, prezentowaniu, przewożeniu lub przesyłaniu w celu rozpowszechniania druku, nagrania lub innego przedmiotu zawierającego treść propagującą faszystowski lub inny ustrój totalitarny państwa (art. 256 § 2 k.k.). Przestępstwa te ścigane są z oskarżenia publicznego i zagrożone są karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do lat 2. Na gruncie prawa krajowego art. 256 k.k. koresponduje z art. 13 Konstytucji RP zakazującym istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu czy komunizmu.
Przedmiotem ochrony art. 256 k.k. jest prawidłowe funkcjonowanie struktur państwowych oraz społeczeństwa ukształtowanych w oparciu o zasady ustrojowe demokratycznego państwa prawnego. W tym znaczeniu art. 256 k.k. chroni porządek publiczny przed zamachami, które z uwagi na swoją treść (popularyzowanie idei totalitarnego ustroju państwa) mogłyby prowadzić do bardzo poważnych zakłóceń ładu demokratycznego oraz destabilizacji społecznej. Jest bowiem oczywiste, że demokratyczne państwo nie może tolerować i ma prawo penalizować zachowania polegające na propagowaniu – w zamiarze przekonywania do niego – każdego ustroju antydemokratycznego, a więc ustroju totalitarnego, w tym także faszystowskiego.
Przedmiotowe przestępstwa mają charakter formalny, co oznacza, iż do ich zaistnienia nie jest wymagane, aby podjęte przez sprawcę działania wywołały skutek w postaci przekonania innych osób do głoszonych „zalet” totalitarnego ustroju państwa. Jednocześnie należy mieć na względzie fakt, iż zarówno przestępstwo z art. 256 § 1 k.k., jak i przestępstwo z art. 256 § 2 k.k. mają charakter umyślny i mogą być popełnione jedynie z zamiarem bezpośrednim. O intencjonalnym zamiarze sprawcy decyduje posłużenie się przez ustawodawcę w treści art. 256 § 1 k.k. wyrażeniem „propaguje”, a w treści art. 256 § 2 k.k. zwrotem „w celu rozpowszechniania”.
Przestępstwo z art. 256 § 1 k.k., o czym już była mowa wyżej, polega na publicznym propagowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa. Propagowanie w rozumieniu art. 256 § 1 k.k. oznacza każde zachowanie, skierowane do szerokiego gremium odbiorców, polegające na upowszechnianiu wiedzy o totalitarnym ustroju państwa, popieraniu go, przekonywaniu o jego słuszności, podkreślaniu jego zalet i przemilczaniu wad. Pojęcie propagowania nie może więc być utożsamiane jedynie z prezentowaniem określonych idei, ile z ich promowaniem, zachęcaniem do ich wprowadzenia i naśladowania. Dla stwierdzenia przestępności czynu z art. 256 § 1 k.k. wymagane jest przy tym, aby zachowanie sprawcy podjęte było publicznie, to jest w taki sposób, aby było skierowane do bliżej nieoznaczonej liczby osób, najczęściej sprawcy nieznanych. Z tych też względów za publiczne działanie należy uznać propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, mające miejsce podczas ogólnie dostępnych zgromadzeń publicznych, wieców, strajków, ale także podczas spotkań wyborczych, zjazdów partyjnych, zebrań pracowniczych, posiedzeń kolegialnych organów państwowych lub samorządowych (np. sejm, senat, sejmik samorządowy itp.), jak również poprzez przekazywanie ww. treści w publikacjach oraz innych środkach informacji masowej, w tym także za pośrednictwem Internetu. Poza zakresem omawianego przestępstwa pozostaje więc propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa w zamkniętym gronie słuchaczy (np. na spotkaniach towarzyskich, w gronie rodzinnym, na seminariach naukowych itp.).
Podkreślenia wymaga również to, iż zgodnie z wolą ustawodawcy, aby doszło do zaistnienia czynu z art. 256 § 1 k.k. przedmiotem propagowania muszą być treści wchodzące w skład faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwowego, rozumianego jako całokształt zasad prawnych określających organizację i sposób funkcjonowania organów państwowych, a także strukturę prawnoorganizacyjną państwa. Zakres niniejszej regulacji nie obejmuje więc treści będących wyznacznikami doktryny faszyzmu lub jakiejkolwiek innego zapatrywania politycznego o charakterze totalitarnym. W tym miejscu podnieść wypada, że totalitaryzm stanowi jedną z form ustrojowych państwa nowożytnego i charakteryzuje się globalnym podporządkowaniem całości stosunków społecznych, politycznych oraz gospodarczych jednej ideologii, opartej na rządach autorytarnych. Cechami specyficznymi dla ustroju totalitarnego są: odrzucenie zasady trójpodziału władzy, likwidacja wolności i praw obywatelskich, system jednopartyjny, dyktatura jednostki (wodza), cenzura, centralnie sterowana propaganda, monopol informacyjny, stosowanie powszechnego i rozbudowanego terroru policyjnego wobec przeciwników politycznych. Faszyzm obok nazizmu i komunizmu stanowi odmianę totalitaryzmu i charakteryzuje się skrajnym nacjonalizmem.
Przestępstwo z art. 256 § 2 k.k. ma natomiast charakter wieloodmianowy. Sposób jego popełnienia został określony jako produkowanie, utrwalanie, sprowadzanie, nabywanie, przechowywanie, posiadanie, prezentowanie, przewożenie lub przesyłanie w celu rozpowszechniania druku, nagrania lub innego przedmiotu zawierającego treść propagującą faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa. Do popełnienia tego przestępstwa wystarczające jest zrealizowanie jednego z alternatywnie ujętych w jego treści znamion czynnościowych, choć w praktyce mogą wystąpić przypadki równoczesnej realizacji kilku postaci sprawczych (np. nabywanie, przechowywanie, posiadanie i prezentowanie druków zawierających treści propagujące faszystowski ustrój państwa). „Prezentowanie” w rozumieniu art. 256 § 2 k.k. oznacza przy tym zachowanie polegające na umożliwianiu wszelkimi sposobami innym osobom odbioru określonych treści (np. poprzez ich okazywanie, pokazywanie, wystawianie, przedstawianie, zaznajamianie czy udostępnianie). Pod pojęciem druku kryje się zaś każdy produkt poligraficzny zawierający tekst lub grafikę (np. książki, prasa, broszury, ulotki, plakaty, banery, drukowane ogłoszenia, rysunki i inne), powielany zarówno metodami tradycyjnymi, z użyciem maszyny drukarskiej, jak i metodami nowoczesnymi, z użyciem komputerów i ich urządzeń peryferyjnych. Warunkiem odpowiedzialności karnej z art. 256 § 2 k.k. jest przy tym, aby wszystkie wskazane w tym przepisie działania sprawcy podjęte było w celu rozpowszechniania, tj. w celu umożliwienia jak największej, bliżej nieokreślonej liczbie osób zapoznania się z zabronionymi treściami.
Mając powyższe na uwadze, zauważyć wypada, iż na tle obowiązującego stanu prawnego niejednolicie oceniana jest kwestia zachowań polegających na eksponowaniem znaków, napisów, czy gestów kojarzonych z ideologią totalitaryzmu, które mogą mieć także inne znaczenie, tak jak ma to miejsce w przypadku wizerunku krzyża celtyckiego czy napisu „White Pride”, które z jednej strony, przez niektóre środowiska, łączone są z ruchami neofaszystowskimi, z drugiej zaś posiadają także inne konotacje (krzyż celtycki – wyraz symboliki religijnej, White Pride – nazwa ruchu społecznego sprzeciwiającego się biologicznemu mieszaniu ras ludzkich). Poza tym problematyczne jest to, czy znaki, napisy lub gesty są nośnikami treści wchodzących w skład ustroju państwowego czy też jedynie symbolami rozpoznawczymi danej ideologii, a tym samym czy prezentowanie przedmiotów opatrzonych tego rodzaju oznaczeniami wyczerpuje znamiona czynu zabronionego określonego w art. 256 § 1 k.k. lub w art. 256 § 2 k.k.
Problem ten zauważony został przez Trybunał Konstytucyjny, który wyrokiem z dnia 19 lipca 2011 r. wydanym w sprawie o sygn. akt K 11/10 (OTK-A 2011/660) uznał art. 256 § 2 k.k. za niezgodny z art. 42 ust. 1 w zw. z art. 54 ust. 1 i art. 2 Konstytucji RP, w części, w jakiej przewidywał on karalność produkcji, utrwalania, sprowadzania, nabywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, przewożenia lub przesyłania w celu rozpowszechniania druku, nagrania lub innego przedmiotu będącego nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej. W uzasadnieniu przedmiotowego orzeczenia Trybunał Konstytucyjny wskazał, iż art. 256 § 2 k.k. w tej części, poprzez niewskazanie zamkniętej listy zakazanych symboli, którymi posługiwanie się byłoby zabronione, został skonstruowany w sposób nieprecyzyjny, a tym samym był regulacją wieloznaczną, niespełniającą kryteriów dostatecznej określoności, wymaganych dla przepisów karnych. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, iż niezmienione brzmienie art. 256 § 2 k.k. mogłoby w praktyce powodować ogromne trudności interpretacyjne z ustalaniem, jakie przedmioty stanowią nośnik treści ustroju faszystowskiego lub innego ustroju totalitarnego. W tej części ww. przepis utracił moc obowiązującą z dniem 3 sierpnia 2011 r. Na uwadze należy mieć także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r. wydaną w sprawie o sygn. akt I KZP 5/02 (OSNKW 2002/5-6/32), w której przyjęto, iż propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego, a więc także wystawianie na widok publiczny symboli takiego państwa czy też wykonywanie określonych gestów identyfikowanych z takim ustrojem, ale tylko wtedy gdy łączy się jednocześnie z publicznym upowszechnianiem (popularyzowaniem) wiedzy o takim ustroju, tj. uprawianiem propagandy. Sąd Najwyższy podkreślił przy tym, iż ocena danego zachowania zawsze zależy od niepowtarzalnych okoliczności konkretnego zdarzenia, które decydują o tym, czy określone zachowanie stanowi publiczne prezentowanie ustroju i czy podjęte zostało z bezpośrednim zamiarem przekonywania do tego ustroju. Jednocześnie nie można zapominać o tym, iż Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 4 sierpnia 2005 r. wydanym w sprawie o sygn. akt II AKa 251/05 (Prok. i Pr. 2006/2/31) przyjął, iż zachowanie polegające na noszeniu kurtek z naszywkami na rękawie i kołnierzu przedstawiających swastykę nie nosi znamion przestępstwa z art. 256 k.k.
W tym stanie rzeczy właściwa wydaje się być zawężająca kryminalizacja zachowań polegających na emanowaniu przedmiotów opatrzonych symboliką niekoniecznie jednoznacznie kojarzoną z państwami o charakterze totalitarnym, co z kolei powoduje, iż regulacja art. 256 k.k. swoim zakresem powinna obejmować tylko takie symbole, które w Polsce z uwagi na wydarzenia historyczne w sposób bezsporny są powiązane z ustrojami totalitarnymi i stanowią ich nierozłączne elementy (np. komunizm – sierp i młot, czerwona gwiazda, czerwona flaga, faszyzm, nazizm – swastyka, salut rzymski, wizerunek godła i herbu III Rzeszy Niemieckiej). Pozostałe symbole (np. krzyż celtycki, napis „White Pride”) niosące różne skojarzenia oraz mniej znane społeczeństwu polskiemu i nie mające większego związku z dziejami państwa polskiego, jak również zamieszkującej jego terytorium ludności, nie mogą podlegać arbitralnym zakazom jedynie z tego powodu, że niektóre grupy osób interpretują je w jeden kategoryczny sposób. Przeciwna konstatacja mogłaby bowiem doprowadzić do nieuzasadnionego ograniczenia wolności słowa i wyrażania przekonań.
Jednocześnie nie można zapominać o tym, iż odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 256 k.k. powinni podlegać tylko ci sprawcy, którzy dopuścili się propagowania faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, czyli publicznego manifestowania swoich przekonań, prezentowanych z zamiarem ich aprobaty i wdrożenia w życie. Czynność sprawcza musi być bowiem objęta nie tylko świadomością, ale i wolą sprawcy. O szczególnym nastawieniu sprawcy powinno świadczyć jego zachowanie wyrażające się w wypowiedziach ustnych lub na podstawie materiałów pisemnych, graficznych lub audiowizualnych, za pomocą których sprawca komunikował swoje przekonania. Tylko w takim przypadku powinna mieć zastosowanie sankcja karna, która ma z samej swej istoty charakter reakcji ostatecznej (ultima ratio). W pozostałych wypadkach bardziej właściwa wydaje się odpowiednia debata publiczna niż stosowanie reguł prawa karnego. Z tych też względów Ministerstwo Sprawiedliwości w najbliższym czasie nie planuje podjęcia prac legislacyjnych mających na celu stworzenie regulacji prawnych, które wizerunek krzyża celtyckiego oraz napis „White Pride” uznawałyby za oznaczenia zakazane w Polsce.
Tym niemniej poruszana w interpretacji problematyka, z uwagi na jej złożoność, będzie pozostawać w zainteresowaniu Ministerstwa Sprawiedliwości, a w trakcie wewnątrzresortowych prac koncepcyjnych rozwadze zostanie poddana kwestia dotycząca zasadności wprowadzania w tym zakresie ewentualnych zmian legislacyjnych, które pozostając w zgodzie z naczelnymi i gwarancyjnymi zasadami prawa karnego, w sposób najbardziej właściwy penalizowałyby poruszaną materię.
Łukasz Piebiak
źródło: sejm.gov.pl
