Wydarzenia ostatnich ośmiu lat po wyborach w 2015 roku ujawniły, prócz innych słabości, dwie poważne luki w Konstytucji Rzeczpospolitej, przez które przelewa się destrukcyjna fala niepraworządności. Jeden z tych braków to nieuregulowana pozycja ustrojowa prokuratury, co wyraziście odbija od dość szczegółowo unormowanego systemu sądownictwa, choć i w tej dziedzinie wystąpiły braki, lub raczej – niedopowiedzenia, skutkujące narastającym destrukcyjnym paraliżem i chaosem w sądach powszechnych od najniższego do najwyższego szczebla. Jednak brak umocowania prokuratury w konstytucji doprowadził do jej prawie całkowitego podporządkowania woli politycznej jednego człowieka, występującego w dwóch kapeluszach – ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego.

Druga instytucja, której nieobecność w Konstytucji zagraża całemu demokratycznemu porządkowi, to Państwowa Komisja Wyborcza. Doświadczenia ostatnich lat i w 2023 roku niepewność co do uczciwego przebiegu wyborów parlamentarnych, manipulacje przy ordynacji wyborczej i ordynarne podporządkowanie PKW rządowi każą wątpić w prawdziwie demokratyczny przebieg wyborów.

Tu jednak nie zajmiemy się PKW, lecz prokuraturą i opublikowaną właśnie niezwykle interesującą pracą dr. Michała Gabriela-Węglowskiego i dr. Magdaleny Malinowskej-Wójcickiej „Na straży prawa. Nowy model Prokuratury”, wydanej przez Wydawnictwo Wolters Kluwer. Autorzy –

Michał Gabriel-Węglowski, doktor nauk prawnych, prokurator Prokuratury Regionalnej w Gdańsku, sędzia Sądu Dyscyplinarnego przy Prokuratorze Generalnym oraz Magdalena Malinowska-Wójcicka, doktor nauk prawnych, ekspertka z zakresu legislacji, członkini Centrum Badań Procesu Legislacyjnego na Uczelni Łazarskiego oraz Kierowniczka kierunku „Legislacja w praktyce” na tej uczelni – przeprowadzają nie tylko krytyczną analizę stanu prokuratury, ale przede wszystkim próbują nakreślić najbardziej pożądany model docelowy tej instytucji a także, co jest ewenementem, przedstawiają rozwiązania legislacyjne.

Jak pisze Wydawca, książka

Zawiera projekty ustaw – Prawo o ustroju Prokuratury Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej przepisów wprowadzających. Towarzyszy im omówienie założeń i celów strategicznych reformy, uzasadnienia dla poszczególnych przepisów, a także przywołanie głosów w dyskusji z ostatnich dekad na temat kierunku potrzebnych przekształceń tej instytucji. Opracowanie, stworzone pro publico bono, skierowane jest do wszystkich zainteresowanych tą tematyką, tym bardziej w obliczu tak niespokojnych wewnętrznie i zewnętrznie czasów, a także rodzących się wyzwań, jakich doświadczamy jako Polacy i Europejczycy.

„Prezentowane opracowanie cechuje się wysokim poziomem merytorycznym, a koncepcja przedstawiona przez Autorów zasługuje na uwagę i szczegółową analizę. Na rynku wydawniczym nie ma publikacji na temat reformy Prokuratury oraz konkretnej wizji jej zmian. Pojawienie się tej książki ma więc głęboki sens, umożliwia otwarcie publicznej debaty w sposób jawny i dostępny dla każdego zainteresowanego oraz dla ogółu czytelników.” Z recenzji prof. Pawła Wilińskiego z UAM, sędziego SN

Autorzy, jakby tłumacząc się ze swojego zuchwałego przedsięwzięcia, piszą we wstępie do książki:

Rzadko zdarza się, by w naukowym obiegu wydawniczym pojawiał się projekt ustawy oraz założenia, na których go oparto. Uznaliśmy jednak, iż warto taką próbę podjąć. Nagminnie bowiem od lat w polskim prawodawstwie – również w obszarach o wielkiej doniosłości – pojawiają się projekty aktów prawnych szerzej niekonsultowane, niepoddawane dyskusji społecznej, zwłaszcza najbardziej zainteresowanych. Następnie zaś są uchwalane przez parlament, w którym specjalistów w konkretnych dziedzinach życia czy określonych branżach jest niewielu lub wręcz ich brak. Nie ma żadnej gwarancji, zwłaszcza w krótkiej perspektywie, że przedstawione w niniejszej książce przepisy kiedykolwiek wejdą w życie w takiej lub w przybliżonej formie. Zawierają one jednak pewną, jak się wydaje spójną wizję funkcjonowania jednej z najważniejszych instytucji mających wpływ na właściwe działanie organizmu państwowego, jaką jest Prokuratura. Z tego powodu warto ją przedstawić większemu gronu osób zainteresowanych tą tematyką, z możliwością jej wykorzystania w szerszym lub węższym zakresie. Ideą naszą jest, aby składana propozycja miała charakter apolityczny, propaństwowy. Taki, jaka powinna być w swym istnieniu i przede wszystkim w działaniu Prokuratura.

Opisują także nędzę polskiej legislacji:

Niestety, po 1989 r. nie zdecydowano się politycznie na gruntowną debatę nad Prokuraturą, a w konsekwencji finalnie zaniechano przygotowania i uchwalenia zupełnie nowej ustawy, a tym bardziej stworzenia całkowicie nowego pomysłu na nią, odrywającego się od sposobu myślenia z poprzednich dekad. Zamiast tego ustawa o prokuraturze z 1985 r. była poddawana ogromnej liczbie nowelizacji. Wiele z nich przy tym obejmowało dodanie, usunięcie lub zmodyfikowanie znacznej liczby przepisów. Między dniem 1 stycznia 1990 r. a dniem 1 marca 2016 r. uchwalono aż 66 ustaw, w których zawarto artykuły nowelizujące przepisy ustawy o prokuraturze. […] na przestrzeni ćwierćwiecza w sumie doszło do co najmniej kilkuset (sic!) najróżniejszych zmian w ustawie.

Przed kilku dniami w serwisie internetowym prawo.pl ukazał się obszerny wywiad red. Krzysztofa Sobczaka z dr. Michałem Gabrielem-Węglowskim „Polsce potrzebna prokuratura niezależna i profesjonalna”, w którym szczegółowo opowiedział o projekcie (i książce).

Sejm [wybierze Prokuratora Generalnego – przyp. PR] bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy posłów, ale za podobnie wyrażoną zgodą Senatu. Czyli musiałby zaistnieć jakiś konsens polityków. Jednak wprowadzamy zabezpieczenie przed patem politycznym, przekazując wybór Prokuratora Generalnego w ręce Krajowej Rady Prokuratury, jeżeli politycy w określonym terminie nie będą w stanie osiągnąć porozumienia. Proponujemy też pełnienie funkcji przez Prokuratora Generalnego przez jedną, 6-letnią niepowtarzalną bezpośrednio kadencję. Choć do rozważenia pozostaje kadencja 7-letnia, ale na pewno nie dłuższa i raczej nie krótsza.  Warto też zauważyć, że kandydata na to stanowisko będzie mogła zgłosić między innymi grupa 300 prokuratorów, bez względu na ich afiliację służbową. W ogóle w projekcie ustawy proponujemy, chyba po raz pierwszy tak silne, wzmocnienie samorządu prokuratorskiego na wszystkich trzech szczeblach na różnych płaszczyznach związanych z wewnętrznym funkcjonowaniem Prokuratury, w tym nawet roli zebrań prokuratorów prokuratur rejonowych.

[…] polityk nie mógłby zostać Prokuratorem Generalnym, dopuszczalny byłby wybór na to stanowisko prokuratora z 15-letnim stażem zawodowym, lub w ostateczności podobnie doświadczonego sędziego, ale też z zastrzeżeniem pewnego okresu pracy w prokuraturze

[…] możliwości jego odwołania będą bardzo ograniczone. W zasadzie jeśli Prokurator Generalny nie popełni przestępstwa, nie złoży fałszywego oświadczenia lustracyjnego, ani nie popełni deliktu dyscyplinarnego, to według tego projektu byłby nieodwoływalny w czasie kadencji

[…] Znacznie ograniczona byłaby możliwość wpływania przez prokuratora przełożonego na treść decyzji procesowych i na kierunek postępowania. Nie w sposób absolutny, ponieważ muszą być pewne możliwości korekty decyzji. Prokuratorzy też są tylko ludźmi i zdarzają się błędy, czasem poważne, czasem są po prostu niekompetentni. Pewne mechanizmy korekcyjne są konieczne, ale one byłyby wąskie w stosunku do tego, co jest obecnie i co występowało na różnych etapach historii Prokuratury. Prokurator miałby także większą  swobodę, ale w ramach mechanizmu zabezpieczającego przed chaosem, w kształtowaniu proponowanych sądowi na koniec procesu kar i innych sankcji karnych dla oskarżonego. Po trzecie, aby zapewnić niezależność, prawie całkowicie, z jednym drobnym wyjątkiem, przewidujemy likwidację możliwości przymusowych delegacji prokuratora poza macierzystą jednostkę. Po czwarte, ustawowo określone byłyby zasady odbierania spraw prokuratorom. Jak już zostanie konkretne postępowanie zadekretowane do jego referatu, to tylko w ściśle określonych i przejrzystych okolicznościach ta sprawa mogłaby zostać przekazana innemu prokuratorowi.
Po piąte wreszcie, proponujemy likwidację całkowicie niewydolnego i rozmywającego odpowiedzialność za tok śledztwa tzw. zwierzchniego nadzoru służbowego ze strony prokuratora jednostki nadrzędnej nad prokuratorem prowadzącym lub nadzorującym śledztwo. Dopuszczamy jedynie tzw. nadzór konsultacyjny i to na wyraźne życzenie prokuratora tego niższego szczebla.

[…] Ale muszę w tym miejscu podkreślić bardzo ważną rzecz. Uważamy, że w parze z dużą swobodą, niezależnością, prokurator musi brać odpowiedzialność za swoje decyzje od początku do końca sprawy.

[…] Zmiany w prokuraturze muszą być silnym impulsem do głębokiej reformy innych służb, a przede wszystkim policji na niwie dochodzeniowo – śledczej. To jest system naczyń połączonych i to nierozerwalnie. Nie ma absolutnie możliwości, by zlekceważyć, czy pominąć tę kwestię. Świetna policja śledcza, wykształcony, dobrze opłacany i zaangażowany w pracę policjant,  to w konsekwencji potem spokojny i pewny na sali rozpraw oskarżyciel publiczny, znikomy odsetek niewinnych na ławach oskarżonych oraz sąd, który skupia się tylko na przedstawionych dowodach, a nie jest zmuszony do prowadzenia własnego śledztwa w sprawie – tego potrzebujemy.

Tu przecież nie chodzi o to, żeby dołożyć policjantom pracy[…]. Chodzi to, by tak zreorganizować służbę dochodzeniowo – śledczą, aby radziła sobie ona z zadaniami w sposób profesjonalny.

[…] Liczę […] na zainteresowanie [projektem] różnych środowisk prawniczych, a także ze strony polityków różnych opcji, których horyzonty wykraczają poza doraźny interes polityczny. My jesteśmy otwarci na współpracę. A gdyby ten projekt w przyszłości był realizowany, to chciałoby się, by miało to wymiar ponadpartyjny i ponad kadencyjny, aby zachowana została ciągłość reformy i jej cele.

Czytaj więcej na  ⇒Prawo.pl

Piotr Rachtan

Uwaga od Redakcji Monitora Konstytucyjnego: Powyższy tekst nie jest materiałem promocyjnym i nie ma sponsora.