Polska polityka energetyczna budzi kolejne kontrowersje. Obok problemów związanych z wojną na Ukrainie i wsparciem dla uchodźców, szalejącą inflacją oraz rosnącymi cenami produktów i usług powraca problem znalezienia odpowiedniej strategii energetycznej na nadchodzący sezon grzewczy. W rozporządzeniu z dnia 27 czerwca 2022 r. (Dz. U. 2022, poz. 1351) Minister Klimatu i Środowiska Anna Moskwa zezwoliła na sprzedaż węgla złej jakości przez 60 dni poprzez wstrzymanie stosowania wyższych wymagań jakościowych dla paliw stałych określonych w przepisach rozporządzenia Ministra Energii z 2018 roku – pisze dr Olga Hałub-Kowalczyk, adiunkt w Katedrze Prawa Konstytucyjnego WPiA Uniwersytetu Wrocławskiego w internetowym blogu w Verfassungsblog.de
W praktyce oznacza to, że do 28 sierpnia gospodarstwa domowe mogą kupować węgiel kamienny o podwyższonej zawartości siarki i rtęci, a także szkodliwe odpady wydobywcze, m.in. z osadów wydobywczych, których sprzedaż od 2018 r. jest zablokowana. Decyzja ta już teraz budzi spore kontrowersje nie tylko wśród działaczy na rzecz klimatu, ale także wśród samorządowych władz wojewódzkich wdrażających tzw. uchwały antysmogowe.
Ponadto Komisja Europejska przygląda się kolejnym działaniom polskiego rządu i władz lokalnych w zakresie polityki klimatycznej. Dalszy los zielonej transformacji i realistyczne terminy realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu stają pod znakiem zapytania. Zastosowanie rozporządzenia i zakup węgla gorszej jakości w okresie wakacyjnym może oznaczać kolejny sezon grzewczy z wyziewami smogu w kolejnych miesiącach. Strategia polskiego rządu wydaje się stwarzać konflikt między suwerennością energetyczną a bezpieczeństwem ekologicznym.
Odpowiedź na kryzys czy poszukiwanie rynków?
Do ustawy o systemie monitorowania i kontroli jakości paliw z 2018 r. wprowadzono przepis stanowiący, że w przypadku wystąpienia na rynku nadzwyczajnych zdarzeń skutkujących zmianą warunków dostaw paliw stałych utrudniających spełnienie wymagań jakościowych lub zagrażających Bezpieczeństwo energetyczne Polski rząd może odstąpić od stosowania dotychczasowych wymagań na okres nie dłuższy niż 60 dni, mając na uwadze interesy odbiorców i zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego. Minister Klimatu i Środowiska oparła swoją ostatnią decyzję z 27 czerwca 2022 r. na fakcie, że ceny węgla znacznie wzrosły z powodu rosyjskiej inwazji na Ukrainę i decyzji polskiego rządu o zaprzestaniu importu paliw z Rosji. Wynika to z naturalnie wyższego „popytu na węgiel, kosztem gazu ziemnego, oraz przejściowo mniejszej dostępności surowca, wynikającej z konieczności zabezpieczenia dostaw węgla z krajów innych niż Rosja”. Ponadto argumentowano, że „obecna wyjątkowa sytuacja ma bezpośredni wpływ na rynki energii, co stwarza ryzyko, że obywatele nie będą mogli kupić węgla opałowego, co może przyczynić się do wzrostu ubóstwa energetycznego”. Uznano zatem, że rezygnacja z wymagań jakościowych dla paliw stałych wprowadzanych do obrotu w sektorze bytowym i komunalnym będzie działaniem krótkoterminowym, które znacząco obniża cenę i jednocześnie poprawia dostępność węgla dla gospodarstw domowych. Krytycy strategii polskiego rządu przekonują, że jest to krok wstecz w polityce antysmogowej, a efektem tej decyzji będzie ponowne zwiększenie stężenia PM10 w sezonie grzewczym. W konsekwencji znacznie wzrośnie zanieczyszczenie powietrza substancjami szkodliwymi, które stanowią bezpośrednie zagrożenie dla osób cierpiących na choroby układu oddechowego. Krytycy tego rozwiązania twierdzą również, że choć dopuszczenie węgla gorszej jakości stało się możliwe z powodu agresji Rosji na Ukrainę, to w rzeczywistości jest to pretekst do zwiększenia rynku sprzedaży węgla gorszej jakości, który został zgromadzony od 2018 roku.
Kupowanie – tak, palenie – nie
Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska weszło w życie już dzień po jego uchwaleniu, ale od początku napotkało szereg problemów związanych z jego stosowaniem. Po pierwsze, rozporządzenie pozwala tylko na zakup węgla, ale nie pozwala na jego spalanie. W rzeczywistości to ostatnie leży w gestii sejmików wojewódzkich, które mogą, ale nie muszą, pozwolić na spalenie surowca gorszej jakości. Hipotetycznie więc możliwe jest, że gospodarstwo domowe zaopatrzy się w kilka ton węgla, by potem nie móc go wykorzystać z powodu decyzji władz lokalnych.
Problem wykorzystania „brudnych” źródeł energii powrócił do województw, które już we wcześniejszych latach wprowadzały restrykcyjne uchwały antysmogowe. Jako przykład można podać województwo małopolskie. Obecnie trwa ożywiona dyskusja na temat liberalizacji wymogów wprowadzonych przez rezolucję antysmogową. Może się okazać, że w niedalekiej przyszłości walka o przyjęcie dotychczasowych uchwał antysmogowych w najbardziej zanieczyszczonych regionach kraju, które do tej pory przynosiły oczekiwane efekty poprawy jakości powietrza, okaże się krótkotrwała. Nie będzie triumfu ze względu na wyjątek wprowadzony najnowszym rozporządzeniem, obejmujący nadchodzący okres grzewczy.
Jeden krok do przodu, dwa kroki do tyłu
Warto zauważyć, że władze województwa małopolskiego rozpoczęły już prace nad przedłużeniem okresu na wymianę niekwalifikujących się (tzw. bezklasowych) grzejników jeszcze przed wydaniem rozporządzenia przez Ministra Klimatu i Środowiska, co spotkało się z natychmiastową reakcją Komisji Europejskiej . W mediach społecznościowych pojawiło się oświadczenie o profilu Polityki Regionalnej UE w Polsce, w którym informowano, że podejmując ten krok Małopolska ryzykuje utratę środków unijnych przeznaczonych na realizację uchwał antysmogowych i programu „Czyste Powietrze”.
W kontekście tych wydarzeń należy mieć na uwadze dwie okoliczności. Pierwsza to konieczność wypełnienia przez Polskę zobowiązań wynikających z Europejskiego Zielonego Ładu. Pomimo wojny na Ukrainie i związanych z nią problemów energetycznych, Unia Europejska nadal nie wycofuje się z ambitnego celu osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 roku. Jednak po posiedzeniu Rady Energetycznej UE, 27 czerwca 2022 roku, polska minister Klimatu i Środowiska stwierdziła, że „mamy zastrzeżenia do zbyt ambitnego tempa zmian [w realizacji celów klimatycznych – przyp. autorki], które Komisja Europejska narzuca państwom członkowskim. W opinii Polski wskaźnik ten powinien być dostosowany do możliwości każdego kraju i uwzględniać jego specyfikę”. Ponadto należy przypomnieć, że Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej już w 2018 r. orzekł (C-336/16), że Polska nie wypełniła zobowiązań wynikających z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy. Ostatnie działania rządu w Warszawie dopuszczające do obrotu węgiel gorszej jakości mogą postawić pod znakiem zapytania zdolność i chęć Polski do spełnienia wymogów UE. Nie można wykluczyć, że Ministerstwo Klimatu i Środowiska przedłuży dotychczasowy 60-dniowy okres zakupowy pomimo uruchomienia 15 lipca 2022 r. nowego programu „Czyste Powietrze+”. Jego celem jest wsparcie gospodarstw domowych w Polsce poprzez prefinansowanie wymiany bezklasowych grzejników i termoizolacji domów
Przyszłe wyzwania
Polityka energetyczna Polski wydaje się zmierzać w dwóch różnych kierunkach. Z jednej strony obserwujemy dążenie władz samorządowych do poprawy jakości powietrza i tworzenia nowych narzędzi zachęcających gospodarstwa domowe do inwestowania w systemy grzewcze nowej generacji i odnawialne źródła energii. Z drugiej strony węgiel nadal jest głównym źródłem w miksie energetycznym Polski z ponad 70-proc. udziałem w 2021 r., podczas gdy w Europie średnia oscylowała wokół 14 proc. W związku z tym najnowsze przepisy zezwalające na sprzedaż węgla gorszej jakości mogą ponownie doprowadzić do dramatycznego wzrostu zanieczyszczenia powietrza, powodując problemy zdrowotne u wielu osób. Może to również skutkować szeregiem pozwów klimatycznych przeciwko polskiemu rządowi. Ponadto możliwy jest kolejny poważny spór między Polską a UE związany z tym problemem. Za kilka miesięcy może się okazać, że cena za suwerenność energetyczną opartą na węglu i niższych kosztach energii może być, niestety, znacznie wyższa niż oczekiwane korzyści.
Olga Hałub-Kowalczyk
Zdjęcie ilustrujące: Źródło: Wikimedia Commons
Tłumaczenie: Google
