Podsumowanie Raportu Human Rights Watch
Od zwycięstwa w wyborach w październiku 2015 r. rządząca obecnie w Polsce prawicowa partia Prawo i Sprawiedliwość (PiS) wykorzystuje większość w Sejmie (polskim parlamencie) w celu forsowania zmian prawnych, które podważają istotę praw człowieka i zasadę praworządności.
Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie wspomnianych działań oraz ich wpływu na prawa człowieka i praworządność w siedmiu następujących obszarach:
• naruszenie niezależności władzy sądowniczej i wymiaru sprawiedliwości;
• naruszenie niezależności mediów publicznych i próby ograniczenia swobody wyrażania opinii;
• przepisy antyterrorystyczne, które podważają prawa podstawowe i zasadę rzetelnego procesu oraz stanowią narzędzie bezprawnej stygmatyzacji osób wyznania muzułmańskiego i cudzoziemców;
• ograniczenie praw reprodukcyjnych kobiet;
• ograniczenie swobody zgromadzeń;
• próby zakłócenia działalności instytucji społeczeństwa obywatelskiego i ograniczenie swobody zrzeszania się;
• podważanie praw osób ubiegających się o azyl.
Jeśli chodzi o pierwszy z wymienionych obszarów, rząd PiS zagroził niezależności wymiaru sprawiedliwości poprzez zmiany prawne, których celem jest przekazanie władzy wykonawczej kontroli nad procesem zatrudniania i zwalniania sędziów w sądach wszystkich instancji, oraz regulacje oznaczające w praktyce usunięcie części sędziów z piastowanych przez nich stanowisk. Rząd ograniczył skuteczne funkcjonowanie Trybunału Konstytucyjnego, którego zadaniem jest orzekanie w kwestii zgodności ustaw z konstytucją, w tym również z zawartym w niej katalogiem praw podstawowych, blokując wdrożenie szeregu wyroków począwszy od listopada 2015 r., a także zwiększył zależność tego organu w stosunku do aktualnej większości parlamentarnej, jeśli chodzi jego skład personalny, do czego doprowadziła odmowa uznania prawidłowo powołanych sędziów i jednoczesny wybór własnych nominatów. Ze względu na ogólny charakter tych działań doszło do erozji niezależności Trybunału Konstytucyjnego, który pełni ważną rolę w zakresie zapobiegania nadużyciom władzy oraz ochrony instytucji demokratycznych i praw człowieka.
Rząd wprowadził również przepisy umożliwiające władzy wykonawczej sprawowanie nadzoru nad sądami powszechnymi, w tym decydowanie o obsadzie stanowisk sędziów i prezesów poszczególnych sądów. Jednocześnie rząd forsował rozwiązania prawne, które zmusiłyby sędziów Sądu Najwyższego do ustąpienia, o ile władza wykonawcza nie przedłużyłaby im mandatu. Ustawa, o której mowa, została zawetowana przez prezydenta Andrzeja Dudę. We wrześniu prezydent przedłożył własny projekt, który i tak oznaczać będzie przymusową emeryturę dla ok. do procent sędziów Sądu Najwyższego.
Ponadto rząd znowelizował ustawę o Krajowej Radzie Sądownictwa, która jest organem odpowiedzialnym za nadzór nad sądami i powoływanie sędziów. Ustawa w nowym brzmieniu przekazywała władzy ustawodawczej dotychczasowe kompetencje sędziów w zakresie wyboru swoich delegatów do wspomnianego organu. Również i ta nowelizacja została zawetowana przez prezydenta Dudę, który przedłożył własny projekt stosownego aktu prawnego. Zaproponowane przez głowę państwa rozwiązania nie usuwają jednak zagrożenia związanego z wyborem członków rady z klucza politycznego.
Działania podjęte przez rządzącą partię w drugim z wymienionych obszarów ograniczyły wolność mediów. Wykorzystując m.in. nowe regulacje prawne w tym zakresie, PiS wymieniło władze mediów publicznych, a także powołało do życia nowy organ regulacyjny pod nazwą Rady Mediów Narodowych, której członkowie wybierani są z klucza politycznego.
Jeśli chodzi o trzeci z wymienionych obszarów, rząd wprowadził przepisy antyterrorystyczne stanowiące zagrożenie dla praw człowieka. Regulacje te przyznają Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) nadzwyczajne uprawnienia w zakresie Inwigilacji, które jednocześnie nie są poddane skutecznej kontroli sądowej, umożliwiając ABW śledzenie obcokrajowców przebywających na terytorium Polski i zezwalając na zatwierdzanie przez sądy zatrzymania osób podejrzanych o terroryzm na okres do dwóch tygodni przed postawieniem im zarzutów. Władze mogą teraz blokować strony internetowe bez konieczności zwracania się do sądu o wydanie stosownej zgody. Powiększył się także katalog specjalnych okoliczności, które pozwalają na wykorzystanie nieprawidłowo pozyskanego materiału dowodowego w sprawach karnych dotyczących działań o charakterze terrorystycznym.
Przechodząc do czwartego obszaru będącego przedmiotem niniejszego opracowania, należy zaznaczyć, że w Polsce obowiązuje jedna z najbardziej restrykcyjnych regulacji antyaborcyjnych w Europie. We wrześniu 2016 r. posłowie rządzącej partii poparli projekt ustawy, której wprowadzenie oznaczałoby niemal całkowity zakaz aborcji. Pod presją masowych protestów Sejm odrzucił wspomniany projekt. Tymczasem jednak ani masowe protesty, ani comiesięczne demonstracje organizacji pozarządowych nie zapobiegły przyjęciu w czerwcu 2 017 r. ustawy ograniczającej sprzedaż jednego ze środków antykoncepcji awaryjnej, tzw. „pigułki dzień po”, która może zapobiec ciąży w wyniku stosunku seksualnego bez zabezpieczenia. w tym na skutek gwałtu. Nastolatki i dorosłe kobiety pozbawiono możliwości zakupu wspomnianego środka bez recepty, co oznacza konieczność wcześniejszej wizyty u lekarza. Ograniczenia tego rodzaju nie znajdują uzasadnienia i mogą jednocześnie zwiększyć rozmiar podziemia aborcyjnego, a tym samym liczbę przypadków zakażenia, krwotoku i śmierci.
Jeśli chodzi o piąty z wymienionych obszarów, rząd znowelizował przepisy ustawy o zgromadzeniach, nadając sobie uprawnienie do przyznawania określonym demonstracjom uprzywilejowanego statusu i jednoczesnego blokowania kontrdemonstracji. Obostrzenia te doprowadzą najprawdopodobniej do ograniczenia skali protestów antyrządowych w przyszłości.
Jeśli chodzi o szósty z wymienionych obszarów, wprowadzone i zapowiadane przez rząd zmiany prawne niosą ze sobą ryzyko utrudnienia funkcjonowania organizacji pozarządowych.
Tytułem przykładu wspomnieć można o zaproponowanym przez rząd scentralizowanym rozdziale publicznych funduszy przeznaczonych na finansowanie działalności sektora pozarządowego. Jeśli zmiana ta dojdzie do skutku, rząd będzie w stanie zablokować publiczne finansowanie instytucji społeczeństwa obywatelskiego, które krytykują jego posunięcia. W kwietniu przedstawiciele organizacji pozarządowych zawiadomili Human Rights Watch o przypadkach znacznych i nieuzasadnionych opóźnień płatności w ramach uzgodnionego wcześniej finansowania publicznego. Organizacje pozarządowe obawiają się również przepisów umożliwiających większą Inwigilację 1 blokowanie stron internetowych.
Na koniec należy wspomnieć o automatycznym zawracaniu azylantów na granicy białorusko-polskiej przez polską straż graniczną, co stanowi pogwałcenie prawa UE i konwencji międzynarodowych. Pomimo prawomocnego wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w tej kwestii władze kontynuują wspomniany proceder. Pomóc mogłaby tu nowelizacja stosownych przepisów, tak by osoby ubiegające się o azyl były z urzędu umieszczane w specjalnych strefach.
Działania polskiego rządu, w szczególności próby ograniczenia niezależności Trybunału Konstytucyjnego, stały się przedmiotem intensywnej międzynarodowej krytyki. Działająca przy Radzie Europy Komisja Wenecka wydała w 2016 r. jednoznaczną opinię w kwestii proponowanych zmian w funkcjonowaniu Trybunału Konstytucyjnego, wyrażając poważne wątpliwości co do przestrzegania przez Polskę zobowiązań wynikających z międzynarodowych konwencji w zakresie ochrony praw człowieka, a także przedstawiając konkretne środki zaradcze.
Zalecenia
Dla rządu polskiego
Niezależność władzy sądowniczej i praworządność
• Publikacja i wdrożenie wszystkich wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanych po październiku 2015 r.
• Zaprzysiężenie trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego wybranych przez Sejm w październiku 2016 r.
• Wycofanie projektu zmian prawnych w zakresie wyboru składu Krajowej Rady Sądownictwa i utrzymanie dotychczasowej roli organów wewnętrznych władzy sądowniczej w powoływaniu jej członków w celu minimalizacji ryzyka decyzji o charakterze politycznym.
• Uchylenie ustawy o ustroju sądów powszechnych i ponowne nadanie zgromadzeniu ogólnemu sędziów kompetencji w zakresie obsady stanowisk sędziowskich.
• Przywrócenie wieku emerytalnego 67 lat dla wszystkich sędziów i ponowny wybór tych spośród nich, który zostali zmuszeni do przejścia na wcześniejszą emeryturę w wyniku obniżenia wieku emerytalnego do 6o lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.
• Wycofanie projektu ustawy o Sądzie Najwyższym, który przewiduje usuwanie sędziów, którzy nie uzyskali zatwierdzenia ze strony władzy wykonawczej, a także zagwarantowanie braku wpływu władzy wykonawczej na decyzje kadrowe w odniesieniu do sędziów Sądu Najwyższego.
Wolność mediów
• Publiczne i jednoznaczne potępienie przypadków naruszania wolności mediów.
• Uchylenie ustawy o Radzie Mediów Narodowych z czerwca 2016 r., która pozwala na nadmierne ingerowanie polityków w funkcjonowanie mediów publicznych.
• Wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z grudnia 2016 r.. w którym stwierdzono konieczność przywrócenia kompetencji w zakresie nadzoru nad mediami publicznymi Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji.
Antyterroryzm
Wprowadzenie następujących poprawek do nadmiernie ogólnych przepisów w zakresie obrony przed terroryzmem:
• Precyzyjne określenie pojęć „terroryzm” i „czyny o charakterze terrorystycznym” w sposób zgodny z przepisami prawa międzynarodowego dotyczącymi praw człowieka, uchodźców d działań o charakterze humanitarnym. Wspomniane definicje nie powinny m.in. obejmować czynów, których sprawca nie kierował się zamiarem przestępczym, tj. nie dążył świadomie do spowodowania zgonu, ciężkiego urazu dala lub wzięcia zakładników.
• Wymóg uprzedniej zgody sądu i niezwłocznej kontroli sądowej, jeśli chodzi o czynności inwigilacyjne i blokowanie stron internetowych przez organy państwowe, w tym Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW).
• Ograniczenie maksymalnego okresu zatrzymania bez postawienia zarzutów, który wynosi obecnie 14 dni, tak by przepisy w tym zakresie byty zgodne ze standardami międzynarodowymi, które przewidują wymóg niezwłocznej kontroli sądowej decyzji o zatrzymaniu — z reguły w ciągu 48 godzin — co ma zmniejszyć ryzyko tortur i innych nadużyć w stosunku do zatrzymanego.
• Zakaz wykorzystywania materiału dowodowego uzyskanego w sposób bezprawny w postępowaniu sądowym przeciwko podejrzanym o terroryzm lub inne przestępstwa.
• Uchylenie przepisów ustawy antyterrorystycznej z 2016 r., które nadmiernie stygmatyzują osoby wyznania muzułmańskiego i cudzoziemców.
Prawa reprodukcyjne kobiet
• Uchylenie ustawy o antykoncepcji awaryjnej i zagwarantowanie braku arbitralnych regulacji wprowadzających nieuzasadnione przeszkody, jeśli chodzi o zakup „pigułek dzień po” bez recepty. • Nowelizacja ustawy antyaborcyjnej zapewniająca kobietom dostęp do zabiegu aborcji w zakresie zgodnym ze standardami międzynarodowymi.
• Precyzyjne uregulowanie dopuszczalności odmowy wykonania zabiegu aborcji ze względów osobistych lub religijnych przez pracowników ochrony zdrowia (tzw. klauzula sumienia) oraz pełna realizacja ustawowego wymogu skierowania kobiety do innego lekarza lub placówki, a tym samym zapewnienia Jej rzeczywistej możliwości dostępu do tej procedury.
• Zapewnienie kobietom, którym odmówiono zabiegu aborcji, skutecznych środków odwoławczych bez zbędnych opóźnień.
Swoboda zgromadzeń
• Zagwarantowanie swobody zgromadzeń poprzez uchylenie przepisów ustawy o zgromadzeniach nadających uprzywilejowany status zatwierdzonym przez władze zgromadzeniom cyklicznym.
Społeczeństwo obywatelskie
• Uchylenie ustawy powołującej Narodowe Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego oraz zagwarantowanie sprawiedliwego, bezstronnego i przejrzystego rozdziału stosownych funduszy publicznych w celu zapewnienia pluralizmu.
• Uchylenie przepisów ustawy o Policji dopuszczających możliwość inwigilacji środków telekomunikacji wykorzystywanych przez obywateli.
• Zagwarantowanie niezwłocznych, skutecznych, bezstronnych i starannych dochodzeń we wszystkich przypadkach napaści na działaczy instytucji społeczeństwa obywatelskiego i gróźb pod ich adresem, w tym w formie przestępczości elektronicznej, a także należytego osądzenia sprawców.
Prawo ubiegania się o azyl
• Natychmiastowe wstrzymanie procederu polegającego na automatycznej odmowie przekroczenia granicy polsko-białoruskiej przez azylantów oraz zagwarantowanie pełnego dostępu do polskich procedur w zakresie azylu dla osób zgłaszających polskim służbom granicznym zamiar wystąpienia o azyl lub ochronę międzynarodową.
• Natychmiastowe wykonanie pełnomocnych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nakazujących wstrzymanie automatycznego zawracania azylantów z granicy polsko-białoruskiej.
• Umożliwienie niezależnym organizacjom, w tym urzędowi Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), uczestnictwa we wstępnych przesłuchaniach prowadzonych przez służby graniczne na przejściu granicznym w Terespolu w celu bezpośredniej oceny prawidłowości tej procedury.
Dla Komisji Europejskiej
• Utrzymanie presji na Polskę w celu doprowadzenia do dostosowania obecnych rozwiązań prawnych do treści międzynarodowych zobowiązań Polski, wynikających m.in. z Traktatu o Unii Europejskiej, Karty Praw Podstawowych i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
• Uwzględnienie całości zagadnień związanych z ochroną praw człowieka przy podejmowaniu decyzji o dalszych krokach zmierzających do zastosowania wobec Polski sankcji za naruszanie podstawowych zasad UE, tj. nieograniczanie się wyłącznie do kwestii praworządności.
• Uruchomienie procedury przewidzianej w art. 7 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej w przypadku niezastosowania się przez Polskę do zaleceń Komisji w kwestii praworządności w ściśle określonym terminie.
Dla Rady Unii Europejskiej
• Wprowadzenie w ramach tzw. mechanizmu praworządności zasady uzależnienia wypłaty środków z Funduszu Spójności od przestrzegania podstawowych zasad praworządności oraz stosownych zaleceń Komisji Europejskiej i Komisji Weneckiej.
• Zamrożenie finansowania państw członkowskich, które nie stosują się do standardów UE w zakresie praworządności.
• Poparcie działań w sprawie Polski podjętych na mocy art. 7 ust. 1 w przypadku nieustosunkowania się polskich władz do zastrzeżeń i zaleceń Komisji Europejskiej w zakresie praworządności.
Dla Parlamentu Europejskiego
• Przyjęcie uchwały wzywającej Komisję Europejską do uruchomienia procedury przewidzianej w art. 7 ust. t oraz wywarcie na Radę odpowiedniego nacisku w celu jej wdrożenia — jeśli Komisja nie podejmie takich działań we w miarę szybkim terminie. Parlament powinien samodzielnie uruchomić wspomnianą procedurę.
Dla państw członkowskich Unii Europejskiej
• Otwarte wyrażanie poparcia dla wszelkich działań Komisji i Rady zmierzających do dostosowania przez Polskę obowiązujących przepisów prawa krajowego do treści Traktatu o Unii Europejskiej, Karty Praw Podstawowych i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
• Poparcie dla działań Rady w sprawie Polski podjętych na mocy art. 7 ust. t w przypadku nieustosunkowania się przez władze polskie do zastrzeżeń i zaleceń Komisji w zakresie praworządności.
Dla Rady Europy
• Utrzymanie presji na Polskę w celu doprowadzenia do dostosowania przepisów prawa krajowego i praktyki prawnej do stosownych zobowiązań międzynarodowych oraz wdrożenia zaleceń Komisji Weneckiej.
• Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy powinno publicznie wyrazić zaniepokojenie pogarszającą się sytuacją w Polsce i ponownie uruchomić formalną procedurę kontroli w stosunku do Polski ze względu na nieustanne podważanie przez polskie władze niezależności władzy sądowniczej, praw człowieka i praworządności.
