Adam Bodnar, Rzecznik Praw Obywatelskich, opublikował swój ostatni Raport Roczny, który przedstawil na konferencji prasowej 8 lutego. W Słowie wstępnym Adam Bodnar napisał, że według badania CBOS z kwietnia 2020 r., 64% obywateli ufa urzędowi RPO. Jest to jeden z najlepszych wyników wśród instytucji publicznych.
Adam Bodnar pisze:
Pięcioletnia kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich VII kadencji zakończyła się 9 września 2020 roku. Jednak zgodnie z ustawą o RPO dotychczasowy Rzecznik pełni funkcję do czasu wyboru następcy. W chwili, gdy zamykamy prace nad sprawozdaniem, tj. na początku lutego 2021 roku, Parlament nie powołał jeszcze nowego Rzecznika. Złożenie informacji o stanie przestrzegania praw i wolności w Polsce przed Sejmem i Senatem jest corocznym, konstytucyjnym i ustawowym obowiązkiem Rzecznika Praw Obywatelskich, który mam zaszczyt wypełnić.
Jaki był rok 2020 z punktu widzenia oceny przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w naszym kraju? Bardzo precyzyjnie i rzeczowo piszą o tym w swoich wprowadzeniach do „Informacji Rocznej” moi zastępcy – Stanisław Trociuk, Hanna Machińska i Maciej Taborowski oraz dyrektor generalna Katarzyna Jakimowicz. Wszystkie zdarzenia i działania z tym związane są bogato udokumentowane w niniejszym opracowaniu, które przygotowali pracownicy Biura RPO, za co im serdecznie dziękuję. Ograniczę się zatem do dwóch uwag natury ogólnej.
Pierwsza uwaga dotyczy stanu państwa. Nieoczekiwanie, w związku z pandemią, 2020 r. stał się prawdziwym stress testem dla naszego systemu państwowego, jego funkcjonalności i zdolności reagowania na zmieniające się potrzeby obywateli. Niestety, w tej sytuacji dały o sobie znać wszystkie jego wady strukturalne i prawne oraz słabości organizacyjne. Na poziom funkcjonowania państwa miało wpływ jego absolutnie nadmierne upartyjnienie. To przekładało się na wiele decyzji związanych z wyborami prezydenckimi, wymiarem sprawiedliwości, organizacją działań w zakresie opieki zdrowotnej i społecznej państwa, czy ograniczeniami w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. W efekcie, choć część ograniczeń praw człowieka w okresie pandemicznym była dla wszystkich zrozumiała, to pojawiły się bardzo liczne nowe zagrożenia i naruszenia tych praw, zupełnie niezrozumiałe, pozbawione racjonalnego i prawnego uzasadnienia. Większość obywateli miała poczucie chaosu i zarazem braku dostatecznego wpływu na działania instytucji publicznych. Ten rozdźwięk widoczny był zarówno w liczbie, jak i merytorycznej zawartości spraw kierowanych do Biura RPO. Otrzymaliśmy więc w 2020 r. od obywateli ważny sygnał, że sprawy związane z jakością funkcjonowania państwa, przygotowania go do nowych potrzeb i wyzwań, idą w złym kierunku. Uwagę tę kieruję przede wszystkim do naszych parlamentarzystów, ale także do wszystkich tych osób i instytucji, których decyzje wpływają na życie codzienne obywateli.
Druga uwaga odnosi się do roli instytucji RPO w państwie. Ubiegły rok może być kolejnym dowodem na to, jak ważną misję ma do spełnienia Biuro Rzecznika, zwłaszcza w sytuacji narastającego kryzysu i rosnącej ilości ludzkich problemów. Rekordowa liczba spraw skierowanych do Biura – 72 428, czyli blisko 20 proc. więcej niż w roku 2019 – nie wzięła się znikąd, lecz jest odzwierciedleniem skali potrzeb obywateli. Widzą oni w tej instytucji swojego obrońcę, powiernika i doradcę. Obywatele chcą, aby w zetknięciu z państwem i instytucjami publicznymi była ich swoistym adwokatem. Wyrazem tego są badania CBOS z kwietnia 2020 r., według których 64% obywateli ufa urzędowi RPO. Jest to jeden z najlepszych wyników wśród instytucji publicznych.
Ten poziom zaufania zobowiązuje, aby obywateli nie zawieść. Dlatego też przez cały okres pandemii angażowaliśmy nie tylko nasze siły i kompetencje, ale i serce. Mogę o tym napisać w imieniu wszystkich pracowników Biura RPO. Możliwe było to także dlatego, że byliśmy instytucją prawdziwie niezależną, kierującą się prawem oraz zadaniami opisanymi w Konstytucji i w ustawie o RPO. Wykonywaliśmy także nasz mandat jako organ ds. równości oraz Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur, Nieludzkiego i Poniżającego Traktowania oraz Karania. Nie jest jednak dla nikogo tajemnicą, że nad utrzymaniem dotychczasowego statusu Rzecznika Praw Obywatelskich w państwie zbierają się chmury. Jednym sygnałem są problemy związane z wyłonieniem przez Parlament kolejnego Rzecznika. Drugim – dalsze realne obniżanie środków budżetowych na funkcjonowanie Biura RPO (w 2021 r.będą one niższe niż w 2013 r.). Dlatego uwagę tę, a właściwie apel, muszę również skierować do parlamentarzystów, aby obudzili w sobie propaństwowego, ponadpartyjnego ducha i nie dopuścili do deprecjacji urzędu RPO. Proszę również obywateli, bez względu na przekonania, aby nie godzili się na ograniczanie swoich praw i wolności oraz osłabianie instytucji, która w państwie stoi na straży ich praw.
Jako odchodzący Rzecznik Praw Obywatelskich chciałbym jeszcze raz podziękować za możliwość i honor służenia obywatelom w tej roli przez ostatnie ponad pięć lat. Dziękuję wszystkim, którzy mnie i urząd RPO w tym czasie wspierali. Także tym, którzy zwracali uwagę na nasze niedoskonałości. Życzę powodzenia mojemu następcy. Bardzo wierzę w dobrą przyszłość Polski, jako lojalnego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa demokratycznego, praworządnego oraz szanującego prawa i wolności człowieka i obywatela.
Dr hab. Adam Bodnar
Rzecznik Praw Obywatelskich VII kadencji
***
W 2020 r. do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęło 72 428 pism i sygnałów pd obywateli. 38 298 osób zadzwoniło do Biura RPO po informacje.
I pism, i telefonów było o 20% więcej niż w roku 2019. Wiązało się to ze stanem epidemii i ograniczeniem wielu podstawowych wolności lub praw człowieka.
Z tego wszystkiego RPO zidentyfikował 31 tys. nowych spraw do załatwienia (w wielu przypadkach RPO nie musiał działać – wystarczyło udzielenie informacji). W 2020 r. RPO rozpatrzył 36 051 spraw (część z poprzednich lat).
Zgodnie z Konstytucją Rzecznik Praw Obywatelskich co roku przedstawia parlamentowi informację o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela. Teraz RPO przekazuje Sejmowi informację za rok 2020. Tak jak w latach poprzednich, ułożona jest ona wedle praw i wolności, które Konstytucja zapewnia w II rozdziale (artykuły 30-79). RPO przedstawia swoje wystąpienia i interwencje na rzecz obywateli oraz zidentyfikowane przez siebie problemy dotyczące każdego z tych artykułów.
RPO podkreśla w informacji, że – jak wynika ze skarg obywateli – pandemia koronawirusa odcisnęła się na stanie przestrzegania praw człowieka w Polsce.
Wiele z problemów obywateli wynikało z metod prawnych przyjętych przez władze: ograniczenia praw i wolności wprowadzane są rozporządzeniami a nie ustawami, ustawy zmieniające organizację państwa przyjmowane są pośpiesznie – symbolem są dwa artykuły „48a” w ustawie o zapobieganiu chorobom zakaźnym i „art. 15zzzzzze” w ustawie o przeciwdziałaniu COVID-19
Zmiany wprowadzane w wymiarze sprawiedliwości nie rozwiązały żadnego istotnego problem z punktu widzenia ochrony praw jednostki. Natomiast zmiany dotyczące samego funkcjonowania sądów powszechnych, sądów administracyjnych, Sądu Najwyższego oraz Krajowej Rady Sądownictwa prowadziły do dalszej erozji władzy sądowniczej w Polsce.
Nowym zjawiskiem były skargi kierowane do Rzecznika w sprawie organizacji wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej w stanie epidemii.
Wiele emocji budziły interwencje policji w stosunku do osób uczestniczących w protestach i zgromadzeniach publicznych. Aktualne pozostawały zagrożenia dla ochrony prawa do prywatności i wolności komunikowania się. Ich źródłem jest obowiązywanie przepisów, które pozwalają policji oraz innym służbom na szerokie stosowanie kontroli operacyjnej oraz pobieranie danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych.
Rok 2020 był kolejnym rokiem, w którym nie poprawiła się sytuacja opiekunów osób dorosłych z niepełnosprawnością co do otrzymywania przez nich świadczeń opiekuńczych. Wciąż też z polskiego systemu prawnego nie została usunięta instytucja ubezwłasnowolnienia.
Nie została uregulowana w sposób systemowy sprawa skutków powojennych wywłaszczeń i nacjonalizacji, co nadal powoduje wiele problemów dla lokatorów i zakłóca obrót nieruchomościami.
RPO przedstawia swoje działania wynikające z nowych uprawnień – m.in. prawo do skargi nadzwyczajnej. Na szczególną uwagę zasługuje znaczące rozwinięcie przez Rzecznika praktyki uczestniczenia w postępowaniach przed sądami międzynarodowymi.
Rzecznik w roku 2020 był aktywny w wielu różnych sferach życia społecznego, a dorobek Biura jest pokaźny. Taka ocena jest uprawniona tym bardziej, jeżeli uświadomimy sobie, że BRPO prowadziło działalność w sytuacji trwających już pięć lat ograniczeń budżetowych – mimo to w okresie pandemii eksperci Biura płynnie przeszli na pracę zdalną. Korespondencja stała się w większości elektroniczna. Opinie np. o nowych aktach prawnych powstawały szybko dzięki zbiorowej pracy nad dokumentami w “chmurze”.
Brak zapewnienia należytego finansowania BRPO przekłada się jednak na możność funkcjonowania Rzecznika Praw Obywatelskich jako organu niezależnego od innych władz państwowych. Jest to istotny problem, który w przyszłości powinien być przedmiotem pogłębionej publicznej debaty.
72 tysiące ludzkich spraw
Dominującym tematem rozmów telefonicznych na początku pandemii były ograniczenia praw i wolności obywateli w świetle wprowadzonych przepisami zakazów i nakazów wynikających z ogłoszenia stanu epidemii. Najczęściej obywatele pytali o zgodność z prawem zakazu gromadzenia się, przemieszczania czy konieczność poddawania się kwarantannie i izolacji, zwłaszcza po powrocie z zagranicy. Nie mniej kontrowersji wzbudzały zakazy wstępu do lasów i parków oraz nakaz noszenia maseczek. Wiele pytań wiązało się z niejasnością przepisów, często zmienianych z dnia na dzień, czy rozbieżnością wynikającą z przekazów medialnych, a faktycznym egzekwowaniem przez służby porządkowe.
Pojawiły się także skargi na działania organów inspekcji sanitarnej. Bardzo wiele skarg dotyczyło pandemii i naruszeń zasad i norm bezpieczeństwa epidemicznego.
Liczną grupę spraw stanowiły sprawy dotyczące sytuacji w Domach Pomocy Społecznej w związku z epidemią.
Skutki pandemii koronawirusa spowodowały także wpływ nowego rodzaju spraw, tj. skarg przedsiębiorców na sposób i podział środków w ramach udzielanej im pomocy finansowej państwa.
Przedmiotem najczęściej zgłaszanych skarg z zakresu problematyki prawa rodzinnego były sprawy o: uregulowanie kontaktów, pozbawienie/ograniczenie władzy rodzicielskiej, sprawy o rozwód, alimenty.
Sprawy mieszkaniowe dotyczyły spełniania kryteriów uprawnień do lokalu komunalnego oraz złego stanu technicznego tych lokali.
INFORMACJA ROCZNA RPO za rok 2020.pdf
Zapis video konferencji Adama Bodnara
Konferencja prasowa RPO „Informacja o stanie przestrzegania wolności i praw obywatelskich”
Konferencja prasowa Rzecznika Praw Obywatelskich – „Informacja o stanie przestrzegania wolności i praw obywatelskich w naszym kraju”
