W kampanii wyborczej pada wiele deklaracji i obietnic kandydatów. Trzeba je oceniać z perspektywy kompetencji prezydenta. Jednym z głównych zadań Prezydenta RP jest przestrzeganie Konstytucji RP i pilnowanie, aby robili to ustawodawcy, piszą autorzy Raportu FOR. Stosunek do spraw związanych z praworządnością, systemem wymiaru sprawiedliwości, w tym prokuratury, odróżnia urzędującego prezydenta, kandydata Prawa i Sprawiedliwości, Andrzeja Dudę, od głównych kontrkandydatów. Prezydent Duda popierał ustawy uderzające w niezależność sądów, zwiększające wpływ polityków na wymiar sprawiedliwości czy pozwalające na silną koncentrację władzy nad prokuraturą w rękach aktywnego polityka, ministra sprawiedliwości i posła klubu PiS, Zbigniewa Ziobro.

Co najmniej kilku kontrkandydatów Andrzeja Dudy, m.in. Robert Biedroń, Szymon Hołownia, Władysław Kosiniak-Kamysz i Rafał Trzaskowski, krytycznie oceniało wprowadzone w ostatnich latach zmiany osłabiające praworządność i zapowiadało ich odwrócenie, tak aby wzmocnić niezależność sądów i prokuratury od polityków.

Wymiar sprawiedliwości w Polsce potrzebuje reform, na co wskazywali eksperci i organizacje pozarządowe jeszcze przed objęciem w 2015 roku przez Andrzeja Dudę funkcji Prezydenta RP. Jednak w ciągu pięciu lat kadencji obecnego prezydenta nie dokonano żadnej „reformy sądownictwa”, pomimo posługiwania się przez polityków PiS tym sloganem.

Prezydent Andrzej Duda bezprawnie odmówił przyjęcia ślubowania od trzech prawidłowo wybranych przez Sejm VII kadencji sędziów Trybunału Konstytucyjnego, umożliwiając im w ten sposób rozpoczęcie pracy orzeczniczej. Jednocześnie przyjął ślubowania od trzech sędziów na już obsadzone miejsca, co sprawiło, że w TK pojawili się „dublerzy”. Do TK trafili też: były poseł PiS, Stanisław Piotrowicz, prokurator nagradzany w PRL medalami, członek egzekutywy PZPR, a także posłanka PiS, Krystyna Pawłowicz, znana ze swoich obraźliwych wypowiedzi. Szczególnie nominacja i ślubowanie Piotrowicza kontrastuje ze sloganami rządzących o rzekomej „dekomunizacji” sądownictwa i słowami Andrzeja Dudy wypowiedzianymi do jednego z wyborców krytykującego zmiany w sądach: „O czym pan mówi, o tych komuchach, którzy tam zasiadali?”.

Zaraz po rozpoczęciu VII kadencji Sejmu Prawo i Sprawiedliwość rozpoczęło proces przejmowania kontroli nad Trybunałem Konstytucyjnym, który zakończył się wraz z powołaniem przez prezydenta Dudę Julii Przyłębskiej na stanowisko prezesa TK, co nastąpiło z naruszeniem obowiązujących przepisów.

Prezydent Andrzej Duda złożył w Sejmie i podpisał ustawę, która pozwoliła na zdominowanie Krajowej Rady Sądownictwa przez nominatów większości rządzącej. W przeszłości politycy wybierali jedynie 32% członków KRS, a władza sądownicza była silnej odizolowana od pozostałych władz. Po zmianach wprowadzonych prze PiS aż 92% członków tego organu zostało wybranych przez polityków.

Także ustawa o Sądzie Najwyższym została złożona w Sejmie i podpisana przez prezydenta Dudę. Miała doprowadzić, wbrew Konstytucji RP, do usunięcia 27 z 74 sędziów Sądu Najwyższego, a także przerwać kadencję I Prezes SN. Zostało to w dużej mierze zatrzymane dzięki działaniom Trybunału Sprawiedliwości UE i zasadnej presji opinii publicznej.

Zmiany w Sądzie Najwyższym, takie jak stworzenie nowych izb, w tym Izby Dyscyplinarnej, budziły ogromne wątpliwości konstytucyjne i zostały krytycznie ocenione przez instytucje Unii Europejskiej, w tym Trybunał Sprawiedliwości UE, który 8 kwietnia 2020 r. orzekł o zastosowaniu środka tymczasowego pod postacią zakazu prowadzenia przez Izbę spraw dyscyplinarnych wobec sędziów czy przekazywania ich sądom, które nie spełniają kryterium niezależności w rozumieniu prawa.

W ostatnich pięciu latach kilkukrotnie modyfikowano ustawę dotyczącą ustroju sądów powszechnych. Zmiany te zwiększyły wpływ Ministra Sprawiedliwości na sądy. W sposób arbitralny, bez uzasadnienia, wymieniono prawie 160 prezesów i wiceprezesów sadów. Stworzono system dyscyplinarny, w którym głównych rzeczników dyscyplinarnych powołuje Minister Sprawiedliwości. Uchwalono tzw. ustawę kagańcową, której celem jest zastraszanie sędziów i zniechęcenie ich do publicznej obrony praworządności czy kierowania pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości UE.

Zmiany wprowadzone w prokuraturze podczas kadencji Andrzeja Dudy i za jego aprobatą, wyrażaną podpisywaniem ustaw, dały Prokuratorowi Generalnemu, a jednocześnie Ministrowi Sprawiedliwości, czyli aktywnemu politykowi, niemal nieograniczony wpływ na prokuraturę, jej kierownictwo, nagrody, awanse, kary, a także na jej działania i toczące się postępowania. Ich wprowadzenie budzi więc uzasadnione wątpliwości co do niezależności prokuratorów od polityków.

Ataki partii rządzącej i prezydenta Andrzeja Dudy na niezależność sądownictwa spotkały się z reakcją wielu organizacji międzynarodowych, w tym instytucji UE. Zmiany w sądach i prokuraturze zostały kilkakrotnie krytycznie ocenione przez Komisję Wenecką działającą przy Radzie Europy. W grudniu 2016 r., na wniosek Komisji Europejskiej, Polska stała się pierwszym w historii państwem UE objętym tzw. procedurą z art. 7 ust. 1 Traktatu o UE. Trybunał Sprawiedliwości UE rozpatrzył lub w najbliższych miesiącach rozpatrzy kilkanaście spraw dotyczących Polski.

Okres prezydentury Andrzeja Dudy to także bezprecedensowy spadek jakości procesu legislacyjnego. Na szczególną uwagę zasługuje tu głównie ustawodawstwo dotyczące wymiaru sprawiedliwości. Urzędujący prezydent stał się ostatnim ogniwem „taśmociągu” i „w biegu” podpisywał niektóre z ustaw naruszających zasady rządów prawa, w niezwykle krótkim terminie.

Wiele opinii prawników wskazuje, że Prezydent RP przekroczył swoje kompetencje uniewinniając, przed prawomocnym wyrokiem sądów, polityka PiS, Mariusza Kamińskiego i trzy inne osoby z nim związane.

Ostatnie pięć lat to spadek pozycji Polski w wielu rankingach oceniających jakość demokracji i praworządność, m.in. w badaniach Freedom House czy indeksie praworządności autorstwa World Justice Project (Rule of Law Index).