Powszechna Karta Sędziego to dokument przyjęty przez IAJ-UIM w 1999 roku na Tajwanie i zaktualizowany w 2017 roku przez międzynarodowy zespół sędziów, następnie przyjęty jednogłośnie na kongresie IAJ-UIM w listopadzie 2017 r w Santiago de Chile, który stanowi uniwersalny opis statusu sędziego.
Pracowali nad nim sędziowie: Christophe REGNARD, prezes UIM (Francja), przewodniczący grupy roboczej, Giacomo OBERTO, sekretarz generalny UIM (Włochy), Janja ROBLEK (Słowenia), Julie DUTIL (Kanada), Allyson DUNCAN (USA), Walter BARONE (Brazylia), Mario MORALES (Puerto Rico), Marie Odile THIAKANE (Sénégal), Scheik KONE (Mali), Günter WORATSCH, Pezes Honorowy UIM (Austria).
ARTYKUŁ 1 – ZASADY OGÓLNE
Sądownictwo jako gwarant rządów prawa w każdym demokratycznym państwie jest jedną z trzech władz.
Sędziowie w ramach swojej pracy zapewniają każdemu obywatelowi prawo do sprawiedliwego procesu. Popierają prawo jednostek do sprawiedliwej i publicznej rozprawy przeprowadzonej w rozsądnym terminie przed bezstronnym trybunałem ustanowionym przez prawo, w celu ustalenia ich praw i obowiązków cywilnych bądź weryfikacji jakichkolwiek ciążących na nich zarzutów karnych.
Niezawisłość sędziowska jest niezbędna dla zapewnienia bezstronnego wymiaru sprawiedliwości w ramach obowiązującego prawa. Jest niepodzielna. Nie jest prerogatywą ani przywilejem ustanowionym dla osobistej korzyści sędziów, ale służy rządom prawa i interesom każdej osoby, która żąda i oczekuje bezstronnej sprawiedliwości.
Wszelkie instytucje i organy władzy, zarówno narodowe, jak i międzynarodowe mają obowiązek poszanowania, ochrony i obrony tej niezawisłości.
ARTYKUŁ 2 – NIEZALEŻNOŚĆ ZEWNĘTRZNA
Artykuł 2-1 – Gwarancja niezawisłości w akcie prawnym najwyższego rzędu
Niezawisłość sędziowska powinna być zagwarantowana w Konstytucji lub na najwyższym możliwym poziomie prawnym.
Status sędziego powinien być zagwarantowany przez prawo tworzące i chroniące jego urząd, który jest prawdziwie i efektywnie niezależny od pozostałych władz państwowych.
Sędzia jako depozytariusz władzy sądowniczej musi mieć możliwość jej wykonywania w sposób wolny od nacisków socjalnych, ekonomicznych i politycznych, a także niezależnie od innych sędziów i administracji wymiaru sprawiedliwości.
Artykuł 2-2 – Pewność urzędu
Sędziowie – raz wybrani lub powołani – są nieusuwalni do czasu obowiązkowego przejścia w stan spoczynku lub upływu okresu ich mandatu.
Sędzia musi być powołany bez ograniczeń czasowych. Jeżeli jakikolwiek system prawny przewidywałby powołanie sędziego na czas określony, powinno się to dokonywać jedynie na warunkach wcześniej określonych, z gwarancją zapewnienia niezawisłości sędziowskiej.
Żaden sędzia nie może być przeniesiony na inne stanowisko ani awansowany bez swojej zgody.
Sędzia nie może zostać przeniesiony, zawieszony ani usunięty ze stanowiska bez podstawy prawnej i tylko w wyniku postępowania dyscyplinarnego, z zapewnieniem prawa do obrony i zasady kontradyktoryjności.
Jakakolwiek zmiana w zakresie obligatoryjnego przejścia w stan spoczynku nie może działać z mocą wsteczną.
Artykuł 2-3 – Rada Sądownicza
W celu ochrony niezawisłości sędziowskiej należy ustanowić Radę Sądownictwa lub inne podobne ciało, za wyjątkiem krajów, w których niezależność sądów jest tradycyjnie zapewniona w inny sposób.
Rada Sądownictwa musi być całkowicie niezależna od innych władz państwowych.
Musi się składać w większości z sędziów wybranych przez innych sędziów, zgodnie z procedurami gwarantującymi ich jak najszerszą reprezentację.
Rada Sądownictwa może mieć członków, którzy nie są sędziami, w celu zapewnienia reprezentacji różnorodności społeczeństwa. By uniknąć podejrzeń, tacy członkowie nie mogą być politykami. Muszą mieć takie same kwalifikacje w zakresie uczciwości, niezależności, bezstronności i umiejętności co sędziowie. Członkiem Rady Sądowniczej nie może być żaden urzędujący członek rządu ani parlamentarzysta.
Rada Sądownicza musi być wyposażona w najszersze uprawnienia w zakresie rekrutacji, szkolenia, powoływania, awansów i postępowań dyscyplinarnych sędziów.
Rada musi być konsultowana przez pozostałe władze państwowe we wszystkich sprawach dotyczących statusu i etyki sędziów, jak również w kwestiach dotyczących rocznego budżetu sądów oraz rozdziału środków między sądy, a także w zakresie organizacji, funkcjonowania i wizerunku publicznego instytucji wymiaru sprawiedliwości.
Artykuł 2-4 – Środki dla wymiaru sprawiedliwości
Pozostałe władze państwowe mają obowiązek zapewnić wymiarowi sprawiedliwości niezbędne środki dla prawidłowego wypełniania jego funkcji.
Sędziowie muszą mieć możliwość uczestnictwa lub wypowiadania się w odniesieniu do decyzji podejmowanych w zakresie budżetu sądownictwa oraz środków materialnych i osobowych przeznaczonych na potrzeby sądów.
Artykuł 2-5 – Ochrona sędziego i poszanowanie wyroków
Sędzia musi być objęty ustawową ochroną na wypadek gróźb i ataków, które mogą zostać wymierzone w niego/nią w związku z pełnioną funkcją.
Państwo musi zapewnić fizyczne bezpieczeństwo sędziego oraz jego/jej rodziny. Państwo powinno wprowadzić środki ochrony w celu zapewnienia spokoju narad sędziowskich.
Należy unikać wszelkiej krytyki wyroków, która może naruszać niezawisłość sędziowską lub podważać zaufanie publiczne do instytucji wymiaru sprawiedliwości. W razie takich pomówień należy wdrożyć odpowiednie mechanizmy w celu wszczęcia procesów sądowych i zapewnienia właściwej ochrony zainteresowanych sędziów.
ARTYKUŁ 3 – NIEZAWISŁOŚĆ WEWNĘTRZNA
Artykuł 3-1: Podległość sędziego prawu
W trakcie pełnienia swoich obowiązków służbowych sędzia podlega jedynie prawu i musi brać pod uwagę jedynie prawo.
Hierarchiczna struktura sądownictwa w sensie podległości sędziów prezesom sądów lub sądom wyższej instancji w zakresie sprawowania sprawiedliwości, poza korektą decyzji opisaną poniżej (zob. Artykuł 3.2), stanowiłaby pogwałcenie zasady niezawisłości sędziowskiej.
Artykuł 3-2 – Autonomia osobista
Niedopuszczalny jest jakikolwiek wpływ, nacisk, groźba lub interwencja, bezpośrednia czy pośrednia, ze strony jakiegokolwiek organu władzy.
Powyższy zakaz wydawania sędziom poleceń lub instrukcji jakiegokolwiek rodzaju nie odnosi się do sądów wyższej instancji uchylających wyroki sądów niższej instancji zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.
Artykuł 3-3 – Zarządzanie sądami
Przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji wpływającej na wykonywanie obowiązków sędziowskich należy przeprowadzić konsultacje z przedstawicielami sędziów.
Z uwagi na fakt, iż zarządzanie sądem może mieć wpływ na niezawisłość sędziowską, powinno ono być powierzone przede wszystkim sędziom.
Sędziowie rozliczają się ze swojej działalności i mają dostarczać obywatelom wszelkich niezbędnych informacji o funkcjonowaniu sądownictwa.
Artykuł 3-4 – Przydział spraw
Przydział spraw powinien być dokonywany na podstawie obiektywnych zasad, wcześniej ustalonych i podanych sędziom do wiadomości. Wszelkie decyzje dotyczące przydziału spraw powinny być podejmowane w sposób przejrzysty i weryfikowalny.
Nie powinno się odbierać sędziemu danej sprawy bez ważnych przyczyn. Ocena takich przyczyn musi się odbywać na podstawie decyzji organu należącego do sądownictwa, na podstawie kryteriów obiektywnych, wedle wcześniej ustalonych przepisów i według przejrzystej procedury.
Artykuł 3-5 – Wolność wypowiedzi i prawo zrzeszania się
Sędziowie, podobnie jak wszyscy inni obywatele, mają prawo do wolności wypowiedzi. Jednakże, korzystając z tego prawa, winni wykazywać się powściągliwością i zawsze zachowywać się w sposób odpowiedni do godności sprawowanego urzędu, bezstronności i niezależności sądownictwa.
Prawo sędziego do przynależności do profesjonalnego stowarzyszenia jest niezbędne dla zapewnienia sędziom prawa do konsultacji, zwłaszcza w zakresie stosowania dotyczących ich zasad, etycznych i innych, jak również środków wymierzania sprawiedliwości, a także w celu zapewnienia im możliwości obrony ich interesów prawnych oraz niezależności.
ARTYKUŁ 4 – REKRUTACJA I SZKOLENIE
Artykuł 4-1: Rekrutacja
Rekrutacja lub wybór sędziów powinny się odbywać jedynie na podstawie kryteriów obiektywnych zapewniających odpowiedni poziom umiejętności zawodowych; muszą być dokonywane przez organ opisany w Artykule 2.3.
Wybór musi być dokonywany niezależnie od płci, pochodzenia etnicznego lub społecznego, przekonań filozoficznych i politycznych, jak również wyznawanej religii.
Artykuł 4-2: Szkolenie
Szkolenie początkowe i ustawiczne, jak długo zapewniają niezawisłość sędziowską, jak również dobrą jakość i wydajność systemu sądownictwa, są prawem i obowiązkiem sędziego. Powinny być organizowane pod nadzorem władzy sądowniczej. Szkolenie ustawiczne nie powinno stanowić formy zintegrowanej oceny sędziego.
ARTYKUŁ 5 – POWOŁYWANIE, AWANS I OCENA
Artykuł 5-1 – Powoływanie
Każdy wybór i powołanie sędziego powinny być dokonywane w oparciu o obiektywne i przejrzyste kryteria oparte na ocenie kwalifikacji zawodowych.
Wybór powinien być dokonywany przez niezależne ciało zdefiniowane w Artykule 2-3 niniejszej Karty, lub podobny organ.
Artykuł 5-2 – Awans
W sytuacjach, gdy awans sędziego nie jest oparty na stażu, powinien być oparty wyłącznie na podstawie wartości i wiedzy merytorycznej zweryfikowanych w trakcie wykonywania obowiązków sędziowskich poprzez obiektywną i kontradyktoryjną ocenę.
Decyzje co do awansów powinny być ogłaszane w ramach przejrzystych procedur przewidzianych przez prawo i sformułowanych przez ciało określone w Artykule 2-3 niniejszej Karty, na podstawie wniosku sędziego lub za jego/jej zgodą. Sędzia, którego wniosek o awans został odrzucony, powinien mieć możliwość odwołania się od tej decyzji.
Artykuł 5-3 – Ocena
W krajach, w których dokonuje się oceny sędziów, musi ona być jakościowa i oparta na kryteriach merytorycznych, jak również umiejętnościach profesjonalnych, osobistych i społecznych danego sędziego; awans na stanowiska administracyjne powinien opierać się na kompetencjach zarządczych sędziego.
Ocena powinna być oparta na obiektywnych, wcześniej upublicznionych kryteriach. Procedura oceny musi uwzględniać zaangażowanie zainteresowanego sędziego, który musi mieć prawo zakwestionowania decyzji przed niezależnym organem.
W żadnych okolicznościach ocena sędziów nie może być dokonywana na podstawie wydawanych przez nich wyroków.
ARTYKUŁ 6 – ETYKA
Artykuł 6-1 – Zasady ogólne
W każdych okolicznościach sędziowie powinni kierować się zasadami deontologicznymi.
Zasady te, dotyczące zarówno obowiązków służbowych, jak i zachowania, powinny wyróżniać sędziów i stanowić część ich szkolenia.
Zasady te powinny zostać sprecyzowane w kodeksach etyki sędziowskiej, stanowiących podstawę zaufania publicznego do sędziów i sądownictwa. Sędziowie powinni mieć wiodącą rolę w tworzeniu takich kodeksów.
Artykuł 6-2 – Bezstronność, godność, niedopuszczalność łączenia (funkcji), wstrzemięźliwość
W wykonywaniu swoich obowiązków sędziowie muszą być bezstronni i muszą być tak postrzegani.
Sędzia musi wykonywać swoje obowiązki z powściągliwością i dbałością o godność sądu i wszystkich uczestników postępowania.
Sędzia musi powstrzymać się od jakichkolwiek zachowań lub sformułowań, które mogą podważyć zaufanie do jego/jej bezstronności i niezależności.
Artykuł 6-3 – Wydajność
Sędzia musi skrupulatnie i wydajnie wykonywać swoje obowiązki bez zbędnych opóźnień.
Artykuł 6-4 – Zajęcia zewnętrzne
Sędzia nie może sprawować żadnej innej funkcji, czy to publicznej czy prywatnej, płatnej lub bezpłatnej, która nie koresponduje w pełni z obowiązkami i statusem sędziego.
On/ona musi unikać jakiegokolwiek możliwego konfliktu interesów.
Sędzia nie może być nominowany do pełnienia funkcji zewnętrznych bez swojej zgody.
Art. 6-5 – Możliwość zwrócenia się do niezależnego organu o wsparcie
Gdy sędziowie uważają, że zagrożona jest ich niezawisłość, powinni mieć możliwość zwrócenia się o wsparcie do niezależnego organu, najlepiej opisanego w Artykule 2-3 niniejszej Karty, posiadającego środki pozwalające na zbadanie faktów i zapewnienie sędziemu pomocy i wsparcia.
Sędziowie powinni mieć możliwość uzyskania porady w zakresie etyki ze strony podmiotu w obrębie sądownictwa.
ARTYKUŁ 7 – DYSCYPLINA
Artykuł 7-1 – Postępowanie dyscyplinarne
Stosowanie środków sądowych i dyscyplinarnych w stosunku do sędziów powinno być zorganizowane w taki sposób, by nie naruszać niezawisłości sędziego i z naciskiem na względy obiektywne i relewantne.
Postępowania dyscyplinarne powinny być prowadzone przez niezależne organy składające się w większości z sędziów lub organy podobnego rodzaju.
Za wyjątkiem przypadków złej woli lub rażącego niedbalstwa stwierdzonych prawomocnym wyrokiem, nie można wszczynać przeciw sędziemu postępowania dyscyplinarnego w wyniku interpretacji prawa lub oceny faktów czy dowodów dokonanych przez niego/nią w celu rozstrzygnięcia sprawy.
Postępowania dyscyplinarne powinny się odbywać zgodnie z zasadami prawidłowego procesu. Sędzia musi mieć prawo dostępu do postępowania i prawo do pomocy adwokata lub innego sędziego. Wyroki dyscyplinarne muszą zawierać uzasadnienie i być zaskarżalne do niezależnego organu.
Postępowanie dyscyplinarne przeciwko sędziemu może zostać wszczęte tylko na podstawie uprzednio istniejących przepisów prawa i zgodnie z wcześniej ustaloną procedurą. Kary dyscyplinarne powinny być proporcjonalne.
Artykuł 7-2 – Odpowiedzialność cywilna i karna
Postępowanie cywilne, w krajach, w których jest dozwolone, oraz postępowanie karne, włącznie z aresztowaniem, skierowane przeciwko sędziemu, mogą być dopuszczalne tylko w sytuacjach, gdy nie narusza to jego/jej niezawisłości.
Korekta błędów orzeczniczych powinna się odbywać w drodze odpowiedniego systemu instancji odwoławczych. Wszelkie roszczenia odszkodowawcze związane z innego rodzaju błędami związanymi z zarządzaniem sądownictwem powinny być dopuszczalne jedynie przeciwko państwu.
Nie jest właściwym narażanie sędziego w związku z wykonywaniem jego funkcji sędziowskiej na jakąkolwiek odpowiedzialność osobistą, nawet w drodze regresu ze strony państwa, za wyjątkiem przypadków umyślnego zaniedbania.
ARTYKUŁ 8 – WYNAGRODZENIE, OCHRONA SOCJALNA I STAN SPOCZYNKU
Artykuł 8 – 1 – Wynagrodzenie
Sędzia powinien otrzymywać wynagrodzenie wystarczające dla zapewnienia rzeczywistej niezależności ekonomicznej, a pośrednio również jego/jej godności, bezstronności i niezależności.
Wynagrodzenie nie może być zależne od wyników pracy sędziego i nie może być obniżane w czasie jego służby sędziowskiej.
Zasady wynagradzania sędziów powinny być ustalone w akcie prawnym możliwie najwyższej rangi.
Artykuł 8-2 – Ochrona socjalna
Sędziowie w ramach swoich obowiązków służbowych powinni mieć zagwarantowane ustawowo uprawnienia związane z ryzykami socjalnymi takimi jak choroba, macierzyństwo, inwalidztwo, podeszły wiek i śmierć.
Artykuł 8-3 – Stan spoczynku
Sędzia ma prawo do przejścia w stan spoczynku z rentą lub emeryturą zgodną z jego/jej kategorią zawodową.
Po przejściu w stan spoczynku sędzia nie powinien mieć zakazu wykonywania innego zawodu prawniczego tylko z tego powodu, że wcześniej był sędzią.
ARTYKUŁ 9 – ZAKRES ZASTOSOWANIA KARTY
Artykuł 9-1 – Zastosowanie do wszystkich osób wykonujących funkcje sędziowskie
Niniejsza Karta ma zastosowanie do wszystkich osób wykonujących funkcje sędziowskie, również sędziów nieprofesjonalnych.
Artykuł 9-2 – Zastosowanie do prokuratorów
W krajach, w których prokuratorzy stanowią część sądownictwa, powyższe zasady odnoszą się, mutatis mutandis, również do tych prokuratorów.
Artykuł 9-3 – Niezależność prokuratorów
Niezależność prokuratorów – która jest kluczowa dla rządów prawa – musi być zagwarantowana prawnie, na najwyższym możliwym poziomie, w sposób analogiczny do sędziów.
