Niemiecki system sądownictwa określa i reguluje część IX Konstytucji.
Artykuł 92 Konstytucji ustanawia sądy i stanowi, że „władza sądownicza opiera się na sędziach; powinna być wykonywana przez Federalny Sąd Konstytucyjny, sądy federalne określone Konstytucją oraz sądy poszczególnych landów”. Podstawowym prawem określającym organizację sądów jest ustawa o ustroju sądów (Gerichtsverfassungsgesetz, GVG).
Jako, że mamy do czynienia z republiką federalną władza sądownicza należy do sądów federalnych i sądów 16 krajów związkowych. Administracja sądownictwa należy głównie do krajów związkowych.
Niemiecki system sądownictwa dzieli się na pięć specjalizowanych obszarów: sądy powszechne, sądy pracy, ogólne administracyjne, podatkowe i społeczne. Dodatkowo istnieje sądownictwo konstytucyjne, to znaczy Federalny Sąd Konstytucyjny oraz sądy konstytucyjne w poszczególnych krajach.
Najwyższym sądem powszechnym jest Federalny Trybunał Sprawiedliwości. Na poziomie regionalnym występują Sądy Lokalne (Amtsgerichte) i Sądy Regionalne (Landgerichte), które pełnią role sądów pierwszej lub drugiej instancji ( w zależności od charakteru sprawy ) oraz Wyższe Sądy Regionalne (Oberlandesgerichte).
Sądy administracyjne, pracy i społeczne dzielą się na trzy poziomy, a sądy podatkowe – dwa.
Wyroki są wydawane przez sędziów zawodowych, którzy przynależą do jednej grupy zawodowej, ale specjalizują się w różnych obszarach, zgodnie z ich przydziałem do danego sądu. W niektórych sprawach sędziowie zawodowi orzekają wraz z ławnikami (sędziami honorowymi). Ławnicy sprawują swoją funkcję na podstawie i zgodnie z warunkami określonymi w statucie. Zasiadają oni w sądach karnych, wydziałach gospodarczych w sądach regionalnych, sądach administracyjnych, sądach ubezpieczeń społecznych, sądach pracy i sądach administracyjnych – podatkowych.
Na koniec 2012 roku w sądach federalnych pracowało 459 sędziów zawodowych (Federalny Trybunał Konstytucyjny, sąd powszechny, sąd administracyjny, sąd podatkowy, sąd społeczny, sąd patentowy oraz sąd wojskowy). W sądach krajów związkowych pracowało w tym czasie 19.923 sędziów zawodowych.
Administracja i kontrola budżetowa sądów federalnych jest sprawowana przez rząd federalny, natomiast sądów krajów związkowych – przez rządy krajów związkowych.
Status sędziów oraz proces decyzyjny w sądownictwie reguluje ustawa o niemieckim sądownictwie (Deutsches Richtergesetz, DRiG) wraz z uzupełniającymi ustawami o sądownictwie krajów związkowych, które określają zasady edukacji prawnej, nominowania i awansu zawodowego sędziów pracujących w krajach związkowych.
Niemiecki system wymiaru sprawiedliwości zawiera liczne mechanizmy samoregulacji, z istotnym na nie wpływem rad do spraw wyboru sędziów, prezydiów sądów oraz ciał reprezentujących sędziów (rady sędziowskie, rady do spraw nominowania sędziów), zarówno na poziomie krajowym, jak i federalnym. Mechanizmy te zapewniają pełną niezależność sądownictwa. Poniżej przedstawiamy krótkie podsumowanie tych mechanizmów.
1. Reprezentacja sędziów
Ustawa o niemieckim sadownictwie ustanawia ciała reprezentujące sędziów, pozwalając sądownictwu na przedstawianie swojego punktu widzenia w procesie decyzyjnym, jednocześnie zapewniając uwzględnienie interesów i rozwiązywanie konfliktów między uczestnikami tego procesu oraz zwiększając efektywność działań administracyjnych. Na obu poziomach – federalnym i krajowym obowiązki związane z formalnym reprezentowaniem sędziów pełnią rady do spraw nominowania sędziów i rady sędziowskie, których kompetencje szczegółowo opisuje ustawa.
a/ rady sędziów (Richterrat) mają za zadanie reprezentować interesy poszczególnych sędziów sądu I sądownictwa – jako całości – w negocjacjach z zarządem sądów.
Na poziomie federalnym rady sędziów istnieją we wszystkich sądach najwyższych i w Federalnym Sądzie Patentowym.
Rady sędziów na poziomie federalnym składają się z wybieranych sędziów, a prezes i zastępca prezesa sądu nie może być członkiem rady. Ilość sędziów w radzie zależy od ilości sędziów w danym sądzie i jest regulowana ustawą.
Rady sędziów muszą brać udział w podejmowaniu wszelkich decyzji dotyczących zarządzania sądami. Przykładowo: muszą brać udział w ustalaniu organizacji pracy, definiowaniu miejsc pracy i jego otoczenia, dalszym szkoleniu sędziów, przygotowywaniu wytycznych do spraw oceniania sędziów, redukowaniu obciążania pracą etc.
Sekcja 72 ustawy o niemieckim sądownictwie zakłada, że rady sędziów muszą być utworzone w poszczególnych krajach związkowych oraz, że ich członkowie muszą być wybrani spośród sędziów w wyborach tajnych i bezpośrednich. Każdy kraj związkowy ma prawo dookreślić szczegóły związane z organizacją i tworzeniem rad sędziów, jednakże obowiązkiem prawodawstwa krajowego jest zapewnienie odpowiednich regulacji statutowych gwarantujących pełną reprezentację wszystkich sędziów pracujących na poziomie kraju związkowego.
b/ W zakresie mianowania sędziów ustawa o niemieckim sądownictwie zakłada udział sądownictwa w procesie mianowania za pośrednictwem rad do spraw mianowania sędziów (Präsidialräte).
Rady te mają za zadanie reprezentować interesy sądownictwa z odpowiednią władzą wyższą oraz z radami do spraw wyboru sędziów, które w podobny sposób są włączone w proces nominowania sędziów. Na poziomie federalnym rada do spraw nominacji sędziów musi być włączona w ten proces zanim dokona się jakiegokolwiek wyboru, czy nominacji. Rada przygotowuje opinię o kandydacie (kwalifikacje osobowościowe i zawodowe), choć opinia ta nie jest formalnie wiążąca. (sekcje 55 i 57 ustawy o niemieckim sądownictwie).
Rady do spraw nominacji sędziowskich istnieją we wszystkich sądach najwyższych i w Federalnym Sądzie Patentowych (sekcja 54 ustawy o niemieckim sądownictwie).
W skład rady do spraw nominacji sędziów wchodzą nie tylko członkowie wybrani bezpośrednio z grona sędziów, ale także członkowie prezydium sądu z prezesem sądu na czele, który to przewodniczy radzie.
Rady do spraw nominacji sędziów muszą być także tworzone na poziomie krajów związkowych. Przepisy federalne pozostawiają jednak krajom związkowym dużą swobodę w definiowaniu ich struktury.
Pomimo, iż ciała reprezentujące sędziów nie mają bezpośredniego wpływu na budżet sądownictwa, czy też na sposób, w jaki ten budżet powinien być skonsumowany działalność tych ciał może mieć pośredni wpływ na wydatkowanie budżetu, jako że rezultaty prac tych ciał mogą skutkować zwiększeniem kosztów (na przykład zakładać konieczność zakupu nowych mebli, komputerów i t.p.).
Budżet sądownictwa jest przygotowywany na poziomie federalnym, jak i krajów związkowych przez odpowiednich ministrów sprawiedliwości. Po zatwierdzeniu przez ministra budżet jest wysyłany do parlamentu, który go zatwierdza. Budżet jest podzielony na koszty osobowe i materiałowe. Występuje tendencja pozostawiania prezesom sądów wolnej ręki w zakresie administrowania powierzonymi im funduszami.
2. Prezydium.
Innym samoregulującym się ciałem sądów jest prezydium. Jest ono ustanowione dla każdego sądu. Składa się z prezesa sądu oraz do ośmiu dodatkowych sędziów, w zależności od wielkości sądu. W małych sądach prezydium składa się z wszystkich sędziów posiadających bierne prawo wyborcze i nie ma tam wyborów (sekcja 21a (2) nr. 5 ustawy o ustroju sądów – Gerichtsverfassungsgesetz, GVG). We wszystkich innych przypadkach, członków prezydium wybiera się na 4 lata. Połowa członków prezydium rezygnuje co dwa lata ( sekcje 21b (4), pierwsze i drugie zdanie GVG).
Prezydium jest odpowiedzialne za wewnętrzną organizację sądu. Członków prezydium w sprawowaniu swojej funkcji nie ograniczają jakiekolwiek instrukcje. Podejmują oni swoje decyzje z poszanowaniem pełnej niezależności sędziowskiej.
Plan wewnętrznej organizacji pracy sądu przygotowuje się na jeden rok, z końcem każdego roku kalendarzowego. Wszystkie sprawy sądowe powinny być przydzielone kompetentnym sędziom z góry. Podział zadań uwzględnia ogólne i obiektywne kryteria. Zadaniem prezydium jest także przydział określonych zadań odpowiednim wydziałom sądu, czy innym specjalnym składom orzekającym. Dodatkowo prezydium odpowiada za skład dodatkowych ciał orzekających, mianowanie sędziów śledczych i ustalanie zasad reprezentacji sędziowskiej. Prezydium ma także prawo do zmiany organizacji pracy w trakcie roku, jeśli istnieje konkretna, obiektywna ku temu przyczyna. Oznacza to, że ani rząd, ani żadne inne władze krajowe nie mają wpływu na przydział sędziów do orzekania w konkretnych sprawach. W ten sposób za pomocą przepisów organizacyjnych w każdym sądzie – przepisy dotyczące prezydium sądu zapewniają niezależność sądownictwa zgodnie z gwarancjami konstytucyjnymi określonymi w artykule 97 (1) Konstytucji (Grundgesetz, GG).
3. Rady do spraw wyboru sędziów.
Sędziowie niemieccy są zasadniczo nominowani dożywotnio w celu zapewnienia ich niezależności.
Na poziomie federalnym nominacje sędziowskie są dokonywane z udziałem rady do spraw wyboru sędziów. Zgodnie z artykułem 95 Konstytucji rada decyduje o nominacjach sędziowskich w sądach najwyższych (federalnych) – Federalnym Trybunale Sprawiedliwości, Federalnym Sądzie Administracyjnym, Federalnym Sądzie Finansowym, Federalnym Sądzie Pracy i Federalnym Sądzie Społecznym razem z federalnym ministrem odpowiedzialnym za dany sąd.
Rada do spraw wyboru sędziów składa się z 16 członków ex officio (16 odpowiednich ministrów krajów związkowych, przy czym „odpowiedniość” ministra związana jest z obszarem sądownictwa danego sądu, do którego wybiera się sędziego, zaś w przypadku sądu pracy – ministra pracy) oraz z takiej samej liczby członków wybranych przez parlament federalny (Bundestag). Członkowie ci nie mogą być członkami Bundestadu i muszą posiadać bierne prawo wyborcze do Bundestagu oraz posiadać doświadczenie prawnicze.
Bundestag wybiera członków rady do spraw wyboru sędziów zawsze na początku kadencji. Federalna rada do spraw wyboru sędziów ma legitymację federalną (członkowie ex-officio) oraz demokratyczną (członkowie wybrani przez parlament). Jest to zasadnicza różnica pomiędzy tym ciałem a radami do spraw wyboru sędziów na poziomie landów.
Na poziomie krajów związkowych, artykuł 98(4) Konstytucji stanowi, że kraje związkowe mogą zadecydować, że sędziowie krajowi będą wybierani przez ministra krajowego w porozumieniu z radą do spraw wyboru sędziów. Rozszerzając wykładnię słowną tego zapisu konstytucyjnego udział rad do spraw wyboru sędziów może nie być ograniczony tylko do początkowego wyboru sędziów, ale także dotyczyć promowania sędziów. W połowie z 16 krajów związkowych istnieją rady do spraw wyboru sędziów, które uczestniczą na etapie rekrutacyjnym wyłaniania sędziów (Berlin, Brandenburg, Hesja) i inne, które w nich nie uczestniczą aż do czasu nominowania dożywotniego i promocji (Nadrenia-Palatynat, Schleswig-Holstein).