„Niesprawiedliwość gdziekolwiek jest zagrożeniem
dla sprawiedliwości wszędzie”
Martin Luther King
Sprawiedliwość opiera się na poszanowaniu praw człowieka każdej jednostki. Jak stanowi Powszechna Deklaracja Praw Człowieka: „uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie”.
Kiedy ktoś staje jako oskarżony przed sądem, musi skonfrontować się z machiną państwową. To, w jaki sposób jest traktowana osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa, pokazuje, w jakim stopniu państwo szanuje prawa człowieka i praworządność.
Każdy proces karny testuje zaangażowanie państwa w sprawiedliwość i poszanowanie praw człowieka. Zaangażowanie to jest testowane tym bardziej w przypadku oskarżenia o przestępstwa, które zagrażają bezpieczeństwu społeczeństwa, takie jak akty terroryzmu, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne czy zbrodnie zagrażające bezpieczeństwu tych, którzy mają władzę.
Każdy rząd ma obowiązek pociągnąć do odpowiedzialności osoby, które popełniły przestępstwa, za pośrednictwem niezależnych, bezstronnych i kompetentnych sądów w sposób, który jest zgodny z międzynarodowymi standardami rzetelności. Niezależnie od rodzaju popełnionego przestępstwa, jeśli prowadzone procesy są nieuczciwe, nie możemy mówić o sprawiedliwości dla oskarżonego, pokrzywdzonego i całego społeczeństwa.
System wymiaru sprawiedliwości traci swoją wiarygodność, gdy ludzie są torturowani lub źle traktowani przez funkcjonariuszy publicznych, gdy procesy są w sposób widoczny nierzetelne i gdy procedury są skażone dyskryminacją. Dopóki prawa człowieka nie są przestrzegane podczas aresztowania, na komisariacie policji, w pokoju przesłuchania, w sądzie i w miejscu osadzenia, dopóty państwo nie zdaje egzaminu z ciążących na nim obowiązków.
Prawo do sprawiedliwego procesu jest prawem człowieka. To jedna z powszechnie obowiązujących gwarancji uznanych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez rządy na świecie w 1948 r., która jest kamieniem węgielnym międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Prawo do sprawiedliwego procesu uznane w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka jest prawnie wiążące we wszystkich państwach jako część międzynarodowego prawa zwyczajowego. Podstawowe zasady sprawiedliwego procesu obowiązują w każdym czasie i sytuacji, w tym podczas stanów nadzwyczajnych i konfliktów zbrojnych.
Od 1948 r. prawo do sprawiedliwego procesu zostało potwierdzone i wypracowane w wiążących traktatach, tj. Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP), przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1966 r. Zostało ono uznane, a jego części składowe (poszczególne prawa) zostały określone w wielu innych międzynarodowych i regionalnych traktatach, jak również w standardach pozatraktatowych przyjętych przez ONZ oraz regionalne organizacje międzyrządowe. Te standardy zostały opracowane w celu wdrożenia do systemów prawnych na całym świecie z uwzględnieniem szerokiej różnorodności procedur prawnych – określają one minimalne gwarancje, które powinny zostać wdrożone we wszystkich systemach, aby zapewnić sprawiedliwość oraz poszanowanie zasad państwa prawa i sprawiedliwego postępowania karnego. Znajdują one zastosowanie do aresztowań i zatrzymań, jak również w trakcie postępowania przygotowawczego, procesu sądowego, postępowania odwoławczego oraz procesu odbywania kary.
Międzynarodowe standardy sprawiedliwego procesu są wspólnie wypracowanym porozumieniem społeczności międzynarodowej w zakresie kryteriów oceny sposobu traktowania podejrzanych, oskarżonych i skazanych za przestępstwa – od najpoważniejszych do drobnych przestępstw.
Niniejszy Podręcznik jest przewodnikiem po tych standardach.
CEL PODRĘCZNIKA
Niniejszy Podręcznik ma na celu stworzenie praktycznego przewodnika po standardach praw człowieka dla każdej osoby zaangażowanej w badanie, w jakim stopniu proces karny lub system sprawiedliwości spełniają międzynarodowe standardy. Podręcznik przeznaczony jest dla obserwatorów rozpraw i innych osób oceniających standardy rzetelności w odniesieniu do indywidualnych przypadków, a także dla wszystkich osób, które oceniają, w jakim stopniu krajowy system wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych zapewnia poszanowanie międzynarodowych standardów sprawiedliwego procesu sądowego. Może służyć także jako przewodnik dla prawników, sędziów, prokuratorów i obrońców lub jako narzędzie szkoleniowe.
Ocena rzetelności postępowania karnego jest złożona i wieloaspektowa. Każda sprawa jest inna i musi być zbadana w odniesieniu do poszczególnych jej aspektów oraz jako całość. Ocena zazwyczaj skupia się na tym, czy postępowanie jest zgodne z prawem krajowym, czy przepisy prawa krajowego są zgodne z międzynarodowymi minimalnymi gwarancjami rzetelności i czy sposób, w jaki zostały zastosowane, jest zgodny z międzynarodowymi standardami. Należy podkreślić, że analiza indywidualnego przypadku pod kątem tego, czy wady. Czasami proces jest wadliwy w jednym aspekcie, a wada ta może, lecz nie musi, zaszkodzić rzetelności postępowania jako całości. Często jednak procesy nie spełniają międzynarodowych standardów na kilku płaszczyznach. Z drugiej strony należy zauważyć, że przestrzeganie każdej gwarancji sprawiedliwego procesu nie zawsze we wszystkich przypadkach i okolicznościach zapewnia rzetelność procesu. Prawo do sprawiedliwego procesu jest szersze niż suma indywidualnych gwarancji. Ocena rzetelności postępowania karnego zależy od jego całego przebiegu, w tym postępowania odwoławczego, kiedy to można usunąć naruszenia standardów, do których doszło na wcześniejszych etapach.
Rzetelność postępowania karnego ocenia się w odniesieniu do licznie istniejących standardów międzynarodowych. Znajdują się one w wielu różnych instrumentach prawnych, jak również w międzynarodowym prawie zwyczajowym i stale ewoluują. Podręcznik ten wskazuje na międzynarodowe i regionalne normy w zakresie praw człowieka mające zastosowanie do różnych etapów procesu karnego. Określa również standardy sprawiedliwego procesu, mające zastosowanie podczas konfliktów zbrojnych. Chociaż niektóre standardy mają zastosowanie do wszystkich form pozbawienia wolności (w tym aresztu wynikającego z przepisów prawa administracyjnego) i różnego rodzaju postępowań, włączając cywilne, niniejszy Podręcznik koncentruje się na normach mających zastosowanie do postępowań karnych. Dla wyjaśnienia co te standardy oznaczają w praktyce, podręcznik zawiera interpretacje poszczególnych standardów dokonane przez ONZ i instytucje regionalne, Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka i niektóre międzynarodowe trybunały karne.
WYDANIE DRUGIE
To druga edycja Podręcznika Sprawiedliwego Procesu Amnesty International. Jest to wersja rozszerzona w porównaniu z pierwszym wydaniem opublikowanym w 1998 r., ponieważ zawiera wiele dodatkowych standardów przyjętych po 1998 r., zaktualizowanych komentarzy do standardów i szerszą analizę. Obejmuje normy międzynarodowe i kluczowe komentarze do 2010 r., a także wskazuje na główne kierunki rozwoju standardów w latach 2011, 2012 i na początku roku 2013.
Wśród głównych kierunków rozwoju standardów znajdują się:
– większa świadomość, że wiele praw składających się na sprawiedliwy proces, choć nie zostały jednoznacznie uznane w traktatach za nienaruszalne, stosuje się zawsze i we wszystkich okolicznościach;
– wyzwania dotyczące rzetelnego procesu, powstałe w wyniku przyjętych ustaw i polityki zwalczania terroryzmu, zwłaszcza w następstwie ataków w Stanach Zjednoczonych w dniu 11 września 2001;
– eksterytorialne stosowanie zobowiązań dotyczących praw człowieka, w których państwo sprawuje kontrolę nad ludźmi lub terytorium;
– coraz powszechniejsze uznanie, że sprawiedliwość wymaga poszanowania praw ofiar w sposób, który nie wyklucza poszanowania praw oskarżonego;
– zwrócenie większej uwagi na wpływ dyskryminacji na wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych;
– wyraźne uznanie prawa do pomocy prawnej w trakcie przesłuchania;
– rozbudowanie orzecznictwa dotyczącego zakazu wykorzystywania dowodów uzyskanych w wyniku tortur i innych form złego traktowania;
– zakaz obligatoryjnej śmierci;
– wpływ prawa do sprawiedliwego procesu na inne prawa, w tym na przykład na prawo do życia rodzinnego i prywatnego;
– coraz większa świadomość, że ryzyko niesprawiedliwego procesu może doprowadzić do niezgodnej z prawem deportacji osoby do innego państwa.
AI przyjmie wszelkie sugestie, poprawki i komentarze dotyczące treści Podręcznika. Prosi o przesyłanie ewentualnych uwag na adres: publishing@amnesty.org
Z całym Podręcznikiem sprawiedliwego procesu można zapoznać się tutaj
