Monitor udostępnia Raport „Rządy prawem zamiast rządów prawa” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w całości, bowiem ten dokument powinien dotrzeć do możliwie największej liczby czytelników. Dla jednych będzie on źródłem szczegółowiej wiedzy o rozmiarach dewastacji życia publicznego i systemu prawa w Polsce, dla innych uzasadnieniem ich postawy wobec klęski, która nawiedziła Polskę; będą wreszcie  i tacy, którym Raport zburzy ich hierarchię wartości („moja chata z kraja”) oraz przeświadczenie o symetryzmie.

Przedmiot Raportu dotyczy wszystkich obywateli, gdyż w Polsce „dostosowując prawo do politycznych celów, zastąpiono rządy prawa rządami prawem” – piszą autorzy (Małgorzata Szuleka, Marcin Wolny we współpracy z Maciejem Kaliszem).

Wstęp

Lata 2015-2019 to okres, w którym odnotowujemy największy regres w zakresie ochrony praw człowieka w Polsce od 1989 r. Rządząca większość, pomimo braku wystarczającej liczby głosów do zmiany Konstytucji, wprowadziła szereg zmian w systemie państwa, stwarzając tym samym zagrożenia dla ochrony praworządności i zasady trójpodziału władzy.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka monitoruje stan przestrzegania praw człowieka w Polsce od 1989 r. Pomimo licznych trudności oraz złożonych problemów, do 2015 r. obserwowaliśmy stopniowe wzmacnianie ochrony dla poszczególnych praw i wolności oraz usprawniania działania systemu ochrony praw człowieka. Załamanie tej tendencji nastąpiło wraz z atakami na fundamenty demokratycznego państwa prawnego. Do problemów, którymi zajmowały się do tej pory organizacje działające na rzecz praw człowieka (w tym dostępu do wymiaru sprawiedliwości, prawa do rzetelnego procesu oraz praw mniejszości i grup narażonych na dyskryminację), doszły wyzwania związane z koniecznością ochrony praworządności i zasad demokratycznego państwa prawnego. Fundamentalne zmiany w systemie państwa nie pozostały bez wpływu na system ochrony praw człowieka. Na załamanie jego niezależności i funkcjonowania wpłynęły m.in. zmiany w funkcjonowaniu Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i prokuratury. Dodatkowo sytuację pogarszały próby ograniczania niezależności Rzecznika Praw Obywatelskich i podporządkowanie mediów publicznych rządzącej większości.

Przedstawiony raport dokumentuje najważniejsze zagrożenia dla systemu ochrony praw człowieka. Raport nie ma charakteru wyczerpującego i nie stanowi swoistej kroniki rządów Prawa i Sprawiedliwości. W raporcie skupiamy się przede wszystkim na instytucjach i zagadnieniach kluczowych z punktu widzenia praw człowieka, w których w ostatnich czterech latach zanotowaliśmy największy regres – są to przede wszystkim wymiar sprawiedliwości, działalność niezależnych instytucji (Rzecznik Praw Obywatelskich, media i organizacje społeczne), ochrona kluczowych wolności i praw człowieka oraz relacje Polski z Unią Europejską. Pilna poprawa sytuacji w tych obszarach jest kluczowa dla utrzymania całego systemu demokratycznego w Polsce.